Jednym z głównych celów pieczy zastępczej jest realizacja planu pracy z rodziną, a jeżeli jest to niemożliwe - wtedy zadaniem pieczy jest dążenie do przysposobienia dziecka, przygotowanie go do godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia oraz pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki. Jednocześnie piecza zastępcza ma nauczyć dziecko zdobywania umiejętności społecznych oraz nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych kontaktów zarówno z rodziną, jak i rówieśnikami. Ponadto piecza powinna dążyć do zaspokojenia potrzeb emocjonalnych dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem tych bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych.
Dziecko może zostać objęte pieczą zastępczą na okres nie dłuższy niż do osiągnięcia pełnoletności, chyba że na przykład uczy się w szkole, w zakładzie kształcenia nauczycieli, na uczelni lub u pracodawcy w celu przygotowania zawodowego - wtedy ten termin przesuwa się, nie dłużej jednak, niż do ukończenia przez taką osobę 25 roku życia.
Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu, ale w pilnych wypadkach małoletniego można umieścić w rodzinnej pieczy zastępczej na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na podstawie umowy zawartej między osobą sprawującą rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka, a starostą właściwym ze względu na miejsce sprawowania pieczy, o czym niezwłocznie informowany jest sąd. Piecza zastępcza jest sprawowana w formie rodzinnej i instytucjonalnej.
Rodzinna piecza zastępcza
Rodzinna piecza zastępcza jest formą zapewnienia opieki dziecku, którego rodzice zostali trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich, lub gdy władza ta została im ograniczona.
Do form rodzinnej pieczy zastępczej zalicza się rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Rodziny zastępcze dzielą się na:
- spokrewnione z dzieckiem, w których opiekę i wychowanie nad nim przejmują członkowie rodziny dziecka zobowiązani do jego alimentacji, tj. wstępni (dziadkowie, pradziadkowie) lub rodzeństwo;
- niezawodowe, które tworzone są przez małżeństwo lub osobę niepozostającą w związku małżeńskim niebędące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka, w tym przez osoby z dalszej rodziny lub też zupełnie obce (niespokrewnione z dziećmi);
- zawodowe, które mogą założyć małżonkowie lub osoba, niebędący wstępnymi lub rodzeństwem dziecka; za sprawowanie opieki i wychowania otrzymują wynagrodzenie.
Wśród zawodowych rodzin zastępczych wyróżniamy:
- wielodzietną - łącznie może przebywać w niej nie więcej niż 3 dzieci. W szczególnie uzasadnionych przypadkach liczba dzieci może ulec zwiększeniu - na przykład jeżeli chodzi o liczne rodzeństwo;
- specjalistyczną - obejmuje opieką dzieci niedostosowane społecznie oraz dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności, czyli z różnymi dysfunkcjami, problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji. Mogą się w niej również znaleźć małoletnie matki z dziećmi;
- o charakterze pogotowia rodzinnego - dziecko umieszcza się w niej do czasu unormowania jego sytuacji prawnej, nie dłużej niż na okres 4 miesięcy; w szczególnie uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużony do 8 miesięcy lub do czasu zakończenia postępowania sądowego o powrót dziecka do rodziny, przysposobienie lub umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej.
Inną formą rodzinnej pieczy zastępczej jest rodzinny dom dziecka, gdzie może przebywać łącznie nie więcej niż 8 dzieci, chyba że chodzi o liczne rodzeństwo.
Rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka mogą być wspierane przez rodziny pomocowe. Małoletni może być umieszczony w rodzinie pomocowej w przypadku czasowego niesprawowania opieki nad dzieckiem w związku z wypoczynkiem, udziałem w szkoleniu lub pobytem w szpitalu oraz w wyniku nieprzewidzianych trudności lub zdarzeń losowych w rodzinie zastępczej.
Instytucjonalna piecza zastępcza
Instytucjonalna piecza zastępcza sprawowana jest natomiast w formie:
- placówki opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego, specjalistyczno-terapeutycznego lub rodzinnego;
- regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej;
- interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego.
Skierowanie do całodobowej placówki opiekuńczo-wychowawczej może jednak nastąpić dopiero w sytuacji, gdy wyczerpane zostaną możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub w rodzinie zastępczej. Do placówki mogą trafić dzieci powyżej 10 roku życia, wymagające szczególnej opieki lub mające trudności w przystosowaniu się do życia w rodzinie. Młodsze dzieci umieszcza się w placówkach w wyjątkowych przypadkach.
Pobyt w placówce opiekuńczo-wychowawczej w założeniu jest tymczasowy, dlatego oprócz podstawowej opieki nad dzieckiem - w tym zapewnienia mu dostępu do kształcenia czy opieki zdrowotnej - taki ośrodek ma za zadanie umożliwiać dziecku kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi (chyba że sąd postanowi inaczej) oraz podejmować działania mające na celu powrót dziecka do rodziny.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2013 poz. 135)