Emocjonalne podejście strony
Strony procesowe są naturalnie osobami najlepiej zorientowanymi w rzeczywistym stanie faktycznym sprawy. Stąd mogą odgrywać w pewnych przypadkach rolę źródła dowodu (por. wyrok SA w Katowicach z 15.12.2015 r., III AUa 1283/15). Miejmy jednak na uwadze to, że strony są podmiotami bezpośrednio zainteresowanymi korzystnym dla siebie rozstrzygnięciem, przez co emocjonalnie podchodzą do sprawy. To zaś utrudnia dokonanie obiektywnej oceny i analizy postrzeganych zdarzeń. Istnieje też zwiększone ryzyko świadomego lub nawet nieświadomego zniekształcania faktów (por. wyrok SA w Gdańsku z 16.06.2015 r., I ACa 126/15). Dowód z przesłuchania stron ma najmniejszy walor obiektywizmu.
Przesłuchanie stron jako dowód posiłkowy
Niezależnie od obiektywnych wątpliwości towarzyszących wartości dowodowej zeznań przesłuchiwanej strony, istnieją też ograniczenia ustawowe. Mianowicie, dowód z przesłuchania stron może być dopuszczony tylko wtedy, gdy materiał dowodowy został wyczerpany lub w sprawie w ogóle brak jest środków dowodowych, a jednocześnie nie zostały wyjaśnione fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy (fakty istotne w ocenie sądu, nie zaś tylko określane przez strony jako istotne). Jeśli zaś zebrany w sprawie materiał w pełni wyjaśnił stan faktyczny, to nie ma podstaw do zarządzenia dowodu z przesłuchania stron. Jako że sąd może nabrać przekonania, że stan faktyczny sprawy został dostatecznie wyjaśniony dopiero po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, dowód z przesłuchania stron powinien być w zasadzie ostatnim z dopuszczonych w danej sprawie środków dowodowych. Po przesłuchaniu stron, przeprowadzenie innych jeszcze dowodów jest dopuszczalne wyjątkowo, np. gdy strona dowiedziała się o istnieniu innego dowodu dopiero po przesłuchaniu stron.
Pamiętajmy, dowód z przesłuchania stron nie jest obligatoryjny. Jest dowodem posiłkowym, a kwestia konieczności jego prowadzenia leży w zakresie swobodnej decyzji sądu, opartej na analizie materiału dowodowego w zakresie jego spójności i zupełności (por. wyrok SA w Białymstoku z 02.07.2018 r., I AGa 100/2018). Dowód z przesłuchania stron nie może przy tym służyć powoływaniu nowych, niewskazanych wcześniej faktów. Powinien jedynie zmierzać do ich weryfikacji (por. wyrok SA w Szczecinie z 05.07.2017 r., I ACa 152/17). Wypowiedź strony w ramach przesłuchania stron ma dotyczyć jedynie elementów niewyjaśnionych, fragmentów stanu faktycznego, a nie jego całości. Nie może też służyć podsumowaniu i sprawdzeniu wyników dotychczasowego postępowania dowodowego, obaleniu lub wzmocnieniu siły przekonywania innych dowodów (por. wyrok SA w Katowicach z 18.01.2017 r., V ACa 354/16). Nie może też przesądzać wyników dotychczasowego postępowania dowodowego.
Kto może być przesłuchany jako strona?
Sąd powinien przesłuchać w charakterze stron osoby fizyczne będące powodem i pozwanym. Przesłuchany może być współuczestnik formalny, ale tylko w takim zakresie, w jakim sprawa go dotyczy. W wypadku zaś współuczestnictwa jednolitego, przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron nie wymaga przesłuchania wszystkich osób występujących w sprawie jako strona (por. wyrok SN z 23.02.1999 r., I CKN 1017/97). Krótkiego wyjaśnienia wymagają wyżej wspomniane pojęcia. Istotą współuczestnictwa formalnego jest sytuacja, w której w roli powodów lub pozwanych w jednej sprawie występuje kilka osób, gdy przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, a ponadto właściwość sądu jest uzasadniona zarówno dla każdego z roszczeń (zobowiązań) z osobna, jak i dla wszystkich wspólnie. Z kolei, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć będzie niepodzielnie wszystkich współuczestników, wówczas czynności współuczestników działających są skuteczne także wobec niedziałających – to współuczestnictwo jednolite.
Gdy stroną jest osoba prawna, sąd przesłuchuje w charakterze strony osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do jej reprezentowania. Od sądu zależy przy tym, czy przesłucha wszystkie osoby wchodzące w skład takiego organu, czy tylko niektóre z nich. Niezależnie też od zasad reprezentacji obowiązujących w danym podmiocie sąd ma wyłączne uprawnienie do ograniczenia kręgu osób przesłuchiwanych (por. wyrok SN z 25.05.2016 r., II PK 126/15).
Jeśli stroną procesu jest Skarb Państwa, sąd może przesłuchać w charakterze strony osoby powołane do reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej (z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie) lub inne wskazane osoby.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przyznają szczególnego rodzaju uprawnienie prokuratorowi. Może on bowiem żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu, jeśli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub słusznego interesu społecznego. Wytaczając powództwo na rzecz oznaczonej osoby, prokurator wskazuje ją w pozwie, a sąd zawiadamia ją o tym fakcie. Osoba ta zaś może wstąpić do sprawy w charakterze powoda. Niezależnie jednak od tego, czy osoba, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo, przystąpiła do sprawy, jest przesłuchiwana w charakterze strony.
Jeśli stroną procesu jest osoba znajdująca się pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą, sąd decyduje, czy w charakterze strony należy przesłuchać samą stronę, jej przedstawiciela ustawowego, czy też oboje. Wybór zależy zwłaszcza od stwierdzenia, który z podmiotów może mieć wiadomości w zakresie faktów niewyjaśnionych innymi środkami dowodowymi.
Ograniczenie przesłuchania do jednej strony
Specyfiką dowodu z przesłuchania stron jest to, iż jest to dowód dwustronny, tzn. sąd powinien – co do zasady – przesłuchać obie strony procesu. Może się jednak zdarzyć, że z różnych przyczyn (natury faktycznej lub prawnej) istnieje możliwość przesłuchania co do spornych okoliczności tylko jednej strony, choćby też z tego powodu, że sąd nie ma odpowiednich środków przymusu, aby wbrew woli strony dowód ten przeprowadzić. Przeszkody natury faktycznej muszą być trwałe i czynić przesłuchanie drugiej strony niemożliwym, bardzo utrudnionym lub niecelowym. Nie jest z reguły (ale nie zawsze) uznawany za taką przeszkodę pobyt strony za granicą (por. wyrok SO w Łomży z 29.08.2013 r., I Ca 204/13). Przyczyną uzasadniającą przesłuchanie tylko jednej strony będzie ciężka długotrwała choroba (por. wyrok SA w Szczecinie z 30.12.2015 r., I ACa 128/08). Można ograniczyć przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron, z przyczyn natury faktycznej, do przesłuchania tylko jednej z nich, gdy przesłuchanie drugiej strony jest niemożliwe (np. z powodu odmowy zeznań), bardzo utrudnione (np. ze względu na dłuższy pobyt za granicą) lub niecelowe (np. brak bliższych wiadomości o stanie sprawy). Nie stanowi z kolei takiej podstawy odbywanie przez stronę kary pozbawienia wolności, skoro nie ma przeszkód, by sprowadzić taką osobę na rozprawę (por. wyrok SN z 23.05.1974 r., II CR 222/74).
Wobec zaistnienia wspomnianych przeszkód natury faktycznej lub prawnej, sąd musi podjąć decyzję, czy przesłuchać jedną stronę, czy też pominąć dowód z przesłuchania stron. Niemożność przeprowadzenia przesłuchania jednej strony nie stanowi sama w sobie jednak podstawy do zaniechania przeprowadzenia dowodu z przesłuchania drugiej strony. Pominięcie przesłuchania jednej strony tylko dlatego, że druga strona nie chce lub nie może zeznawać, byłoby krzywdzącym pozbawieniem tej strony prawa do skorzystania ze środka dowodowego.
Należy przy tym pamiętać, iż dowód z przesłuchania stron jest obligatoryjny w sprawach rozwodowych, a w razie niemożności przesłuchania jednej ze stron, zasadą jest przesłuchanie drugiej strony, a nie rezygnacja z tego dowodu (por. wyrok SN z 05.03.1999 r., I CKN 1063/97).
Uchybienia procesowe
Przesłuchanie stron, jednej ze stron, albo zupełna rezygnacja z przeprowadzenia tego dowodu w pewnych sytuacjach może stanowić uchybienie procesowe. Stąd sąd powinien dokładnie rozważyć, jakie postanowienie dowodowe ogłosić i jak je umotywować. Z jednej strony nie należy dopuszczać dowodu z przesłuchania stron, jeżeli sąd za pomocą innych środków dowodowych wyrobi sobie przekonanie co do stanu faktycznego i zgłoszonych przez strony żądań (por. wyrok SA we Wrocławiu z 05.05.2016 r., III AUa 1967/15). Z drugiej zaś, do naruszenia przepisów dojdzie, gdy nieprzesłuchanie stron – mimo zgłoszenia takiego wniosku dowodowego przez jedną z nich albo nawet bez takiego wniosku – mogło wpłynąć na wynik sprawy, albo gdy dowód z przesłuchania stron był jedynym dowodem, jakim dysponował sąd (por. wyrok SA w Białymstoku z 19.10.2016 r., I ACa 431/16). Podobnie, gdy mimo wyczerpania środków dowodowych pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, a mimo to sąd zrezygnował z dowodu z przesłuchania stron.
Uchybieniem będzie ograniczenie do przesłuchania jednej tylko strony, gdy brak jest przeszkód do przesłuchania obu stron procesowych, czy też wspomniana już rezygnacja w ogóle z przeprowadzenia dowodu wobec odmowy zeznań drugiej strony.
Podstawa prawna:
Art. 299-302 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 1360 z późn. zm.)