Instytucja separacji nie cieszy się w Polsce zbyt dużą popularnością. W roku 2020 do sądów okręgowych wpłynęło łącznie 2,4 tys. spraw o orzeczenie separacji, podczas gdy w tym samym czasie złożono prawie 32 razy więcej spraw o rozwód, tj. ponad 76 tys. O tym, czy warto starać się o jej orzeczenie, pisze Adwokat Anna Niedźwiecka z Colectiva Centrum Inicjatyw Społecznych i Prawnych.
Na czym polega separacja?
Ustawodawca wprowadzając instytucję separacji do polskiego porządku prawnego miał na celu zapewnienie małżonkom rozwiązania, które będzie służyło ochronie ich interesów w przypadku kryzysu małżeńskiego. W przeciwieństwie do rozwodu, którego charakter przesądza o definitywnym rozpadzie związku małżeńskiego, separacja w swojej istocie ma realizować zasadę trwałości małżeństwa.
Założeniem ustawodawcy było to, by wskutek separacji dochodziło w przyszłości do pojednania małżonków i przywrócenia ich pożycia, natomiast w przypadku, gdy restytucja związku małżeńskiego byłaby niemożliwa, separacja ma pomóc małżonkom uporządkować często sporne kwestie majątkowe i osobiste, a tym samym złagodzić ewentualne negatywne skutki rozwodu. Wydaje się jednak, że w świadomości społecznej instytucja separacji nie stanowi środka zaradczego na kryzys w małżeństwie, jest raczej ostatnim krokiem przed orzeczeniem rozwodu. Jeszcze ponad dwadzieścia lat temu rozwody były tematem tabu, a separacja, która będąc rozwiązaniem znacznie łagodniejszym w swoich skutkach niż rozwód, pozwalała małżonkom, ale i ich otoczeniu, pogodzić się z rozpadem związku małżeńskiego. Obecnie fakt rozwodu raczej nikogo już nie zaskakuje, a separacja taci na popularności, co znajduje odzwierciedlenie w danych statystycznych.
W roku 2015 sądy okręgowe orzekły separację w niemal 4,5 tys. sprawach, podczas gdy w roku 2020 orzeczono ich mniej niż 1,5 tys.
Jakie przesłanki muszą być spełnione, by sąd orzekł separację?
Każdy z małżonków może żądać sądowego orzeczenia separacji. W toku postępowania sądowego sąd bada, czy zostały spełnione przesłanki dopuszczalności separacji.
W pierwszej kolejności konieczne jest wykazanie, że doszło do zupełnego rozkładu pożycia małżonków. Jak to rozumieć? Oznacza to zerwanie więzi fizycznej, duchowej i gospodarczej w związku małżeńskim. Gdyby rozkład pożycia małżonków miał dodatkowo charakter trwały, zachodziłyby przesłanki uzasadniające orzeczenie rozwodu. Istnieją też okoliczności, które uniemożliwiają separację. Nie orzeka się separacji, gdyby w jej skutek miało ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub gdyby orzeczenie separacji było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Tryb postępowania w sprawie o separację
W zależności od tego czy z żądaniem orzeczenia występuje jeden z małżonków czy też obydwoje małżonkowie, którzy nie posiadają wspólnych małoletnich dzieci, różny będzie tryb postępowania w sprawie o separację. W trybie procesowym, w którym ewentualna separacja będzie orzeczona na podstawie wyroku, toczą się sprawy, w których z pozwem o separację wystąpił jeden z małżonków lub gdy małżonkowie mają małoletnie dzieci. Opłata stała od pozwu o separację wynosi 600 zł. Natomiast w przypadku porozumienia małżonków co do separacji, gdy małżonkowie nie mają małoletnich dzieci, z wnioskiem, a nie z pozwem, o orzeczenie separacji występuje jeden z małżonków, a drugi z małżonków jest wtedy uczestnikiem postępowania. Postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym, a sąd orzeka o separacji postanowieniem. Opłata stała od wniosku o separację wynosi 100 zł.
Rozstrzygnięcia sądu zawarte w wyroku orzekającym separację są tożsame z tymi, które sąd zawiera w wyroku rozwodowym. A zatem sąd orzeka o winie w rozkładzie pożycia małżonków, a dodatkowo rozstrzyga także kwestie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi małżonków oraz o wysokości, w jakiej każdy z małżonków zobowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka oraz ewentualnie o kontaktach rodziców z dzieckiem, jeżeli małżonkowie nie zawarli porozumienia rodzicielskiego. W postanowieniu wydanym na zgodne żądanie stron o orzeczenie separacji, sąd nie rozstrzyga wyżej wspomnianych kwestii.
Skutki orzeczenia separacji
Poza pewnymi wyjątkami, orzeczenie separacji niesie takie same skutki jak rozwód. Mimo orzeczenia separacji, małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego małżeństwa oraz nie może również powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa. Co do zasady, separacja wpływa również na reguły dziedziczenia. Jednakżemałżonek spadkodawcy jest wyłączony od dziedziczenia ustawowego wtedy, gdy spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka, a żądanie to było uzasadnione. Postępowanie sądowe musi być w toku w chwili otwarcia spadku.
Małżonkowie pozostający w separacji obowiązani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności, np. gdy jeden z małżonków utracił zdolność do pracy wskutek choroby lub z uwagi na zdarzenie losowe takie jak pożar lub powódź. Wzajemna pomoc może polegać na konieczności wsparcia finansowego, ale i psychicznego.
Zgodnie z dominującym w orzecznictwie stanowiskiem, w czasie separacji uchylony zostaje obowiązek wierności względem drugiego małżonka. Wskutek orzeczenia separacji pomiędzy małżonkami powstaje przymusowy ustrój majątkowy w postaci rozdzielności majątkowej. Małżonkowie mogą zatem dokonać podziału majątku wspólnego, a z wnioskiem o podział mogą wystąpić już na etapie żądania orzeczenia separacji. Pomiędzy małżonkami pozostającymi w separacji istnieje obowiązek alimentacyjny.
Separacja - podsumowanie
Czy w razie kryzysu małżeńskiego warto rozważać separację? Choć separacja staje się coraz mniej popularna, to nadal może ona stanowić warte rozwagi rozwiązanie w przypadku, gdy małżonkowie nie są gotowi na podjęcie radykalnej decyzji o rozwodzie. Z jednej strony separacja może służyć ratowaniu małżeństwa, a okres formalnego rozłączenia małżonków może skłonić ich do pojednania, a z drugiej strony w razie, gdy małżonkowie nie będą już widzieć szans na powrót do wspólnego pożycia, okres separacji może przyczynić się do zniwelowania negatywnych skutków rozwodu. Małżonkowie pozostający w separacji mogą uregulować między sobą wszystkie kwestie osobiste i majątkowe, tak by postępowanie o rozwód stało się wyłącznie niezbędną formalnością.