Od 2 października 2008 r. spadkobiercy ustawowi i testamentowi mogą wybrać inną drogę ustalenia swoich praw spadkowych niż sądową. Poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego mogą dokonywać notariusze w formie aktu notarialnego.

Dziedziczenie ustawowe

Notariusz potwierdza, że wyszczególnieni w akcie spadkobiercy dziedziczą z mocy ustawy wówczas, gdy zmarły nie pozostawił testamentu. W pierwszej kolejności powołane są wówczas do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych. Jednak w takim przypadku małżonek nie może otrzymać mniej niż jedną czwartą całości spadku.
PRZYKŁAD: DZIEDZICZENIE PRZEZ MAŁŻONKA I DZIECI
Zmarły nie pozostawił testamentu. Jego spadkobiercami ustawowymi są: żona i czworo dzieci. Od zasady, że żona i małżonek dziedziczą w częściach równych w tym przypadku ma miejsce odstępstwo, ponieważ część przypadająca żonie nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Notariusz potwierdza w akcie, że żona dziedziczy 1/4 spadku, natomiast do pozostałej części, tj. 3/4 spadku prawo ma czworo dzieci. Tę masę spadkową dziedziczą w częściach równych.
Gdyby dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to wówczas jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych, albo odpowiednio dalszym zstępnym.
Notariusz może też potwierdzić dziedziczenie ustawowe: małżonka, rodziców i rodzeństwa spadkodawcy wówczas, gdy małżonkowie nie mieli wspólnych dzieci. Wtedy małżonek ma prawo do połowy spadku. Natomiast w razie braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa notariusz potwierdza dziedziczenie całego spadku przez małżonka zmarłego. Gdyby spadkodawca nie pozostawił małżonka i zstępnych, to wówczas notariusz potwierdzi prawo do spadku rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa.
PRZYKŁAD: POTWIERDZENIE DZIEDZICZENIA PRZEZ WNUKI
Zmarły nie pozostawił testamentu. Był rozwiedziony, więc małżonek po nim nie dziedziczy. Z mocy ustawy dziedziczą dzieci. Spadkodawca miał troje dzieci, ale jedno zmarło przed nim, więc nie dożyło otwarcia spadku. Po zmarłym dziecku pozostało czworo jego dzieci. Potwierdzając dziedziczenie, notariusz potwierdza, że po zmarłym po 1/3 spadku przypada jego dwojgu żyjącym dzieciom. Natomiast 1/3 przypada wnukom (w częściach równych), czyli dzieciom zmarłego dziecka spadkodawcy.

Dziedziczenie testamentowe

Jeżeli zmarły pozostawił testament, to wówczas do spadku powołane są osoby, które tam wymienił. Notariusz nie może jednak potwierdzić dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych. Potwierdza jedynie dziedziczenie na podstawie testamentu zwykłego.
Testamentami zwykłymi są:
• testament napisany w całości pismem łącznym przez spadkodawcę, podpisany przez niego i opatrzony datą,
• testament sporządzony w formie aktu notarialnego,
• testament ustny, sporządzony w ten sposób, że spadkodawca w obecności dwóch świadków oświadczył swoją ostatnią wolę wobec wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu lub gminy, albo kierownika urzędu stanu cywilnego, a następnie jego oświadczenie zostało spisane.
Natomiast testamentami szczególnymi są:
• testament ustny polegający na oświadczeniu przez spadkodawcę ostatniej woli ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, gdy np. istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy,
• testament przed dowódcą statku morskiego lub powietrznego lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków sporządzony podczas podróży statkiem lub samolotem,
• testament wojskowy.

Protokół dziedziczenia

Zanim notariusz potwierdzi dziedziczenie, spisuje protokół dziedziczenia, przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi. Przed przystąpieniem do spisania tego protokołu notariusz poucza je o obowiązku ujawnienia wszystkich okoliczności objętych treścią protokołu oraz o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń.
PRZYKŁAD: SPORZĄDZENIE PROTOKOŁU DZIEDZICZENIA
Do notariusza zgłosił się spadkobierca posiadający testament, w którym tylko on został powołany do spadku. Zmarły pozostawił troje dzieci, które dziedziczyłyby po nim z mocy ustawy, lecz zostały pominięte w testamencie. Protokół dziedziczenia notariusz powinien sporządzić przy udziale spadkobiercy testamentowego oraz osób, które mogły wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi.
Protokół dziedziczenia obejmuje zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez osoby biorące udział w jego spisaniu oraz oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączyłyby znanych spadkobierców od dziedziczenia, bądź dziedziczyłyby razem z nimi, a także o znanych testamentach spadkodawcy, albo o ich braku.
Notariusz w protokole zamieszcza również oświadczenie, że w odniesieniu do spadku nie zostało wcześniej wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i nie toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, ani nie został sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia. Oprócz tego zamieszcza tam również oświadczenie o tym:
• czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i który spadkobierca odpowiada warunkom, aby je odziedziczyć,
• czy w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub nieruchomości położone za granicą,
• czy były składane oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku,
• czy zostało wydane orzeczenie dotyczące niegodności dziedziczenia lub były zawierane umowy z przyszłym spadkodawcą co do zrzeczenia się dziedziczenia po nim.
W protokole powinna również być wzmianka o tym, że notariusz pouczył biorących udział w spisywaniu go o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.
Gdyby protokół był sporządzony przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia się spadku, to wówczas notariusz musi zamieścić w nim oświadczenia spadkobierców o prostym przyjęciu spadku, przyjęciu go z dobrodziejstwem inwentarza lub o odrzuceniu go. Nie musi tego robić wówczas, gdy spadkobiercy już wcześniej złożyli oświadczenia w tej sprawie. Wtedy umieszcza w protokole wzmiankę o dacie, miejscu i treści tych oświadczeń.
Do protokołu muszą być dołączone następujące załączniki: odpis aktu zgonu spadkodawcy, odpis aktów stanu cywilnego spadkobierców ustawowych oraz inne dokumenty, które mają wpływ na ustalenie praw do spadku.
Przy okazji sporządzania protokołu notariusz ma prawo otworzyć i ogłosić złożony u niego testament, jeżeli nie zrobiono tego wcześniej. Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządzany jest protokół.

Akt poświadczenia dziedziczenia

Po spisaniu protokołu dziedziczenia notariusz przystępuje do sporządzenia dziedziczenia, pod warunkiem że nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów w spadku. Wskazuje w nim spadkobierców, którym przypadł spadek, podając ich imiona, nazwiska, imiona rodziców, datę i miejsce urodzenia (albo nazwę i siedzibę, gdy są osobami prawnymi). Określa też tytuł powołania do spadku i wysokość udziałów w spadku. Natomiast w razie dziedziczenia ustawowego podaje, czy spadkobierca był małżonkiem spadkodawcy, jego krewnym (określając przy tym, w jakim stopniu). Natomiast w razie dziedziczenia testamentowego notariusz wskazuje formę testamentu. Podaje też, którzy spadkobiercy dziedziczą gospodarstwo rolne z ustawy i jakie mają w nim udziały.
Gdyby w akcie poświadczenia dziedziczenia nie wskazano spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne, to wówczas notariusz musi sporządzić akt uzupełniający.
Oprócz tego akt poświadczenia zawiera dzień, miesiąc, rok i miejsce jego sporządzenia, określenie kancelarii notariusza oraz spadkodawcy (imiona rodziców, numer yPESEL), datę i miejsce jego zgonu oraz ostatnie miejsce zamieszkania. Notariusz powołuje też protokół otwarcia i ogłoszenia testamentu, w razie dziedziczenia testamentowego. Akt podpisują wszyscy biorący udział w spisywaniu protokołu dziedziczenia oraz notariusz. Następnie akt musi zostać zarejestrowany w systemie informatycznym do prowadzenia rejestrów takich aktów, który ma obowiązek utworzyć Krajowa Rada Notarialna.
Adnotację o sporządzeniu aktu notariusz zamieszcza na protokole dziedziczenia.

Sąd może uchylić

Sąd spadku (czyli właściwy dla miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy) może uchylić nawet zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli co do tego samego spadku zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Gdyby zaś zostały zarejestrowane dwa lub więcej aktów poświadczenia co do tego samego spadku, to sąd na wniosek zainteresowanego uchyli je i wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Zawiadamia o tym notariusza, który sporządził uchylony akt oraz Krajową Radę Notarialną, przesyłając do nich odpisy wydanego orzeczenia.
Poświadczenie dziedziczenia sąd spadku uchyla z urzędu, wówczas gdyby dotyczyło spadku po osobie uznanej za zmarłą lub której zgon został stwierdzony postanowieniem sądu, a potem postanowienie zostało uchylone.
Ważne!
Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia sporządzany przez notariusza ma skutki prawomocnego poświadczenia o stwierdzeniu nabycia spadku
KIEDY NOTARIUSZ NIE POŚWIADCZY DZIEDZICZENIA
Notariusz może odmówić poświadczenia dziedziczenia, gdy:
• w stosunku do tego samego spadku wcześniej już sporządzono taki akt, albo sąd wydał postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,
• w toku sporządzania protokołu okazało się, że nie są obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi, albo zmarły pozostawił jeszcze jakieś testamenty, które nie zostały ogłoszone albo otwarte,
• z ustawy spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa, bo brak jest spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy,
• w chwili śmierci spadkodawca był cudzoziemcem, nie posiadał żadnego obywatelstwa, i nie mieszkał w Polsce lub w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą.
Podstawa prawna
• Ustawa z 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy - Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 181, poz. 1287).