Badania psychologiczne kandydatów na sędziów powinny sprawdzać ewentualne skłonności do stronniczości oraz dokonywania apriorycznych ocen, które mają swoje źródło w osobistych poglądach i uprzedzeniach, a także podatności na naciski
Rygorystyczne wymagania, jakie powinien spełniać kandydat na stanowisko sędziego, obejmują nie tylko najwyższe standardy profesjonalizmu i wiedzy prawnej, ale również odpowiednie kwalifikacje moralne, w tym posiadanie nieskazitelnego charakteru. Wymogi wobec osób wykonujących zawód sędziego – jako profesji o wymiarze etycznym – muszą bowiem przede wszystkim służyć realizacji konstytucyjnie zagwarantowanej niezawisłości sędziowskiej. Wartość tę należy uznać za fundament wymiaru sprawiedliwości oraz demokratycznego państwa prawnego. Czysto iluzoryczne funkcjonowanie tej zasady doprowadziłoby do zanegowania istoty oraz ustroju władzy sądowniczej, a tym samym destrukcji systemu realizacji praw i wolności obywateli.
Ponieważ urzeczywistnienie niezawisłości sędziowskiej w dużej mierze zależy od określonych predyspozycji personalnych, motywacji oraz cech charakterologicznych sędziego, uzasadnione wydaje się postawienie pytania, czy przyczyni się do jej wzmocnienia nowa regulacja w postaci rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 19 września 2014 r. w przedmiocie zakresu badań lekarskich i psychologicznych dla kandydatów na sędziów. W założeniu ma ona zapewnić należytą obsadę sędziowską, a w konsekwencji także przyczynić się do zwiększenia bezstronności orzekania i wydolności wymiaru sprawiedliwości.
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że w porównaniu do poprzednio obowiązującego rozporządzenia z 2002 r. nowy akt wykonawczy wydany przez ministra sprawiedliwości nie wprowadza rewolucyjnych zmian w zakresie kryteriów badań psychologicznych. Pozytywnie należy jednak ocenić dodanie – oprócz przewidzianych wcześniejszym aktem badań cech osobowości z uwzględnieniem zdolności do podejmowania decyzji, zdolności do samodzielnego oceniania sytuacji oraz odporności na trudne sytuacje – wymogu przeprowadzenia w ramach badań psychologicznych wywiadu bezpośredniego i obserwacji kandydata z zastosowaniem narzędzi diagnostycznych.
Istotną zmianę stanowi też wprowadzenie terminu wykorzystania zaświadczenia lekarskiego i psychologicznego. Kandydat będzie mógł się nimi posłużyć w toku innych postępowań w sprawie powołania do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim w terminie 12 miesięcy od daty ich wystawienia.
Internetowa zrzutka na prawnika

Zobacz również
Weryfikacja cech psychologicznych i charakterologicznych danego kandydata jest o tyle istotna, że elementy składowe niezawisłości przyszłego sędziego zależą w największym stopniu właśnie od jego wewnętrznej determinacji, dystansu, umiejętności zachowania bezstronności oceny oraz uznania słuszności racji, bez względu na indywidualne preferencje. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy racje te nie pozostają w pełnej zgodzie z jego własnym systemem wartości oraz światopoglądem. Słusznie podkreśla się, że z jednej strony sędzia poprzez nałożenie togi w pewnym sensie odcina się od indywidualnych inklinacji i stereotypów, z drugiej zaś – moralności nie da się pozostawiać wraz ze strojem urzędowym na sali sądowej. Podstawowym obowiązkiem sędziego jest bowiem wprowadzanie i podtrzymywanie sprawiedliwości, a także stałe budowanie i gwarantowanie prestiżu swojej profesji.
Jak już wspomniano, powołanie danej osoby na stanowisko sędziego wiąże się z koniecznością posiadania przez nią wysokiego poziomu etycznego, w tym nieskazitelnego charakteru. Termin ten jest pojęciem ustawowo niezdefiniowanym, nieostrym, niedookreślonym oraz odwołującym się do przesłanek niewymiernych, względnych i ocennych. Nie oznacza to jednak, że jest on iluzoryczny i martwy, nawet jeśli każdy człowiek z natury ma pewne słabości i wady. Dla pokazania niezwykłej wagi, jaką odgrywa w zawodzie sędziowskim omawiana problematyka, warto podjąć próbę wyjaśnienia, jak tak naprawdę należy rozumieć pojęcie „nieskazitelności charakteru”. Otóż obejmuje ono zespół elementów tworzących paradygmat sędziego, za których przejaw powszechnie uznaje się takie cechy, jak m.in.: uczciwość, pracowitość, sumienność, odwaga, intelektualna otwartość, wrażliwość, ale zarazem surowość i rygoryzm w stosowaniu przepisów, a także wysokie poczucie sprawiedliwości i słuszności.
Pewne wytyczne dotyczące znaczenia omawianego pojęcia pojawiły się również w orzecznictwie. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 18 stycznia 1933 r. (II K. Adw. 7/32) trafnie podkreślił, że „przez osoby nieskazitelnego charakteru rozumieć należy osoby nie tylko niekarane za czyny hańbiące lub antyspołeczne, lecz posiadające ponadto kwalifikacje etyczne nieprzeciętne, bo niedopuszczające skazy, nawet takiej, którą ogół zwykł traktować pobłażliwie”.
Również Naczelny Sąd Administracyjny formułował pewne wskazówki interpretacyjne związane z rozumieniem omawianego pojęcia. W wyroku z 18 listopada 1999 r. (II SA 1131/99) NSA uznał, iż nieskazitelny charakter to całokształt cech indywidualnych, zdarzeń i okoliczności składających się na wizerunek osoby zaufania publicznego, przy czym nie bez znaczenia dla tego wizerunku są fakty i zdarzenia ze sfery życia pozazawodowego, które podważyłyby pozytywną ocenę postawy moralno-etycznej i są naganne z punktu widzenia opinii publicznej.
Rozważania te prowadzą do konstatacji, że na gruncie przepisów obowiązujących od 1 października 2014 r. zasadne i pożądane jest szerokie rozumienie wymaganych badań psychologicznych. W szczególności powinny one obejmować sprawdzenie ewentualnych skłonności danego kandydata na stanowisko sędziego do stronniczości oraz dokonywania apriorycznych ocen mających swoje źródło w osobistych poglądach, stereotypach i uprzedzeniach, a także jego podatności na wpływy, ingerencję i naciski. Na pytanie, czy postulat ten zostanie uwzględniony, przez co selekcja kandydatów na urząd sędziego na podstawie omawianych przesłanek sprzyjać będzie umocnieniu niezawisłości sędziowskiej, odpowiedzieć może jednak wyłącznie praktyka.
Pozytywnie należy ocenić dodanie wymogu przeprowadzenia w ramach badań psychologicznych wywiadu bezpośredniego i obserwacji kandydata z zastosowaniem narzędzi diagnostycznych