Publiczne odtwarzanie utworów i przedmiotów praw pokrewnych

CYKL: OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

1. Twórczość instrumentem marketingu

Nie jest żadną nowością, iż twórczość, a w szczególności muzyka wykorzystywana jest od dawna w marketingu, towarzysząc klientom na każdym kroku. Gdziekolwiek byśmy się udali, czy to na zakupy, do restauracji, czy też fryzjera, praktycznie zawsze będziemy mogli usłyszeć taką, bądź inną muzykę, coraz częściej też np. obejrzeć telewizję w oczekiwaniu na realizację usługi czy też podczas posiłku. Wykorzystanie twórczości w działalności handlowej i usługowej nie jest przecież niczym nowym. Już od dawna tak w restauracjach, jak i sklepach można było usłyszeć muzykę graną na żywo, dziś najczęściej odtwarzaną przy użyciu różnego rodzaju urządzeń i nośników. Nie jest także żadną tajemnicą, że muzyka odgrywa znaczną rolę we współczesnych strategiach marketingowych, tak olbrzymich sieci handlowych, jak i restauracji czy salonów usługowych. Zgodnie z badaniami odpowiednio dobrana muzyka powoduje wzrost obrotów nawet o 30%. Klienci lokali gastronomicznych pytani o to, czy wolą chodzić do lokali, gdzie gra muzyka, czy też do tych jej pozbawionych, w ponad 71% opowiedzieli się za tymi, w których muzyka jest stałym elementem, podobnie zresztą jak klienci różnego rodzaju lokali usługowych, wśród których 54,6% opowiedziało się za korzystaniem z lokali z muzyką. Tak wynika z badań TNS OBOP przeprowadzonych w roku 2010 na zlecenie ZPAV.

2. Odtwarzanie regulowane prawem od początku XX wieku

Publiczne odtwarzanie utworów stanowi zatem stały element marketingu wpływający na wysokość uzyskiwanego przez przedsiębiorcę dochodu, a więc i przyczyniający się do tego autorzy, artyści wykonawcy i producenci powinni otrzymać wynagrodzenie. Prawo twórcy do wynagrodzenia z tytułu odtwarzania utworu jest od dawna elementem polskiego systemu prawnego. Znała je już ustawa o prawie autorskim z 1926 r., której art. 12 stanowił, iż twórca rozporządza swym dziełem wyłącznie i pod każdym względem, a w szczególności rozstrzyga, czy dzieło ma się ukazać, czy ma być odtworzone, rozpowszechnione i w jaki sposób. Zgodnie z art. 15 pkt 1 i 2 ustawy o prawie autorskim z 1952 r. twórcy przysługiwało wyłączne prawo rozporządzania utworem oraz prawo do wynagrodzenia z tytułu jego wykorzystywania.

Tę zasadę podtrzymuje również obecnie obowiązująca w Polsce ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. (dalej: PrAut), w której publiczne odtwarzanie stanowi jedno z pól eksploatacji wskazanych w art. 50 pkt 3 PrAut objęte wyłącznymi prawami autorskimi opisanymi w art. 17 PrAut. Zgodnie z ww. regulacją twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z niego. Analogiczne postanowienia do powyższej regulacji zawiera przepis art. 86 ust. 3 PrAut przyznający artyście wykonawcy prawo do wynagrodzenia z tytułu odtworzenia wykonania. Nadto zgodnie z art. 94 ust. 5 PrAut producentowi fonogramu lub wideogramu przysługuje wynagrodzenie z tytułu jego odtwarzania. Podobna sytuacja ma miejsce również w odniesieniu do prawa do nadań programów przysługującego organizacjom radiowym i telewizyjnym, którym zgodnie z art. 97 pkt 6 PrAut przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania ze swoich nadań programów w zakresie ich odtwarzania w miejscach dostępnych za opłatą wstępu. Organizacjom tym przysługuje zgodnie z ww. regulacją wynagrodzenie tylko w sytuacji, gdy odtwarzanie powiązane jest z dodatkową odpłatnością, np. w postaci biletu za wejście na salę. Przy czym prawo to jest niezależne od praw przysługujących twórcom, artystom wykonawcom, jak też producentom fonogramów i wideogramów.

Z uwagi na objęcie odtworzenia wyłącznym prawem autorskim możliwość legalnego korzystania z utworów uzależniona została od uzyskania zgody podmiotu dysponującego autorskimi prawami majątkowymi bądź właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (dalej: OZZ) posiadającej w uzyskanym zezwoleniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego prawo do sprawowania zarządu na polu eksploatacji odtwarzanie. Tak więc zgodę na publiczne odtwarzanie utworów należy uzyskiwać bez względu na powiązanie tego faktu z zarobkiem odtwarzającego.

3. Publiczne odtwarzanie to wiele form korzystania z twórczości

Publicznym odtworzeniem utworu jest zgodnie z art. 6 pkt 9 PrAut jego udostępnienie bądź przy pomocy nośników dźwięku, obrazu lub dźwięku i obrazu, na których utwór został zapisany, bądź przy pomocy urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, w którym utwór jest nadawany. Publiczne odtwarzanie następuje zatem bądź to przy użyciu urządzeń odtwarzających z nośników materialnych, jak płyty, kasety i inne podobne, co ma miejsce najczęściej w odniesieniu do restauracji, klubów, dyskotek, imprez sportowych i rozrywkowych, oraz przy użyciu urządzeń odbiorczych, jak telewizory czy też radioodbiorniki służących do odbioru nadań programów i włączonych do nich utworów i przedmiotów praw pokrewnych. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE) z 7 grudnia 2006 r. w sprawie SGAE przeciwko Rafael Hoteles SA (C-306/05) oraz wyrokiem z 15 marca 2012 r. w sprawie Phonographic Performance (Ireland) Limited przeciwko Irlandii i Attorney General (C-162/10) odbiór programów w pokojach hotelowych stanowi również publiczne odtwarzanie. Jest on bowiem możliwy dzięki celowemu działaniu właściciela hotelu, mającemu zatem świadomość, iż w związku z podjętymi przez niego działaniami następuje udostępnienie twórczości. Trybunał stwierdził, iż klienci zakładu hotelowego stanowią nieokreśloną liczbę potencjalnych odbiorców, gdyż dostęp tych klientów do usług zakładu wynika co do zasady z własnego wyboru każdego z nich i jest ograniczony wyłącznie przez możliwości noclegowe danego zakładu, a co za tym idzie spełnione zostają przesłanki przemawiające za uznaniem odbioru programów za publiczne odtwarzanie. Zwrócić należy również uwagę na wyrok TSUE z 27 lutego 2014 r. w sprawie OSA przeciwko SPA Mariańskie Łaźnie (C-351/12), zgodnie z którym umożliwienie przez zakład uzdrowiskowy odbioru utworów chronionych w pokojach klientów stanowi ich publiczne udostępnienie, co zaś wymaga uzyskania zezwolenia podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych oraz zapłaty stosownego wynagrodzenia.

4. Prawo międzynarodowe a odtwarzanie

Polska regulacja w zakresie objęcia odtworzenia wyłącznymi prawami autorskimi nie stanowi wyjątku w skali światowej, a jest raczej ogólnie przyjętym standardem międzynarodowym regulowanym przez wiele aktów, których Polska jako członek Unii Europejskiej i strona licznych konwencji międzynarodowych obowiązana jest przestrzegać. W zakresie regulacji unijnych podstawowym aktem regulującym kwestię praw wyłącznych twórców stanowi dyrektywa 2001/29/WE z 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, która w swym art. 3 ust. 1 jednoznacznie stwierdza, iż państwa członkowskie powinny zapewnić autorom wyłączne prawo do zezwalania lub zabraniania na jakiekolwiek publiczne udostępnianie ich utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, włączając podawanie do publicznej wiadomości ich utworów w taki sposób, że osoby postronne mają do nich dostęp w wybranym przez siebie miejscu i czasie. Jakiekolwiek publiczne udostępnianie oznacza, iż chodzi o wszelkie formy udostępniania dzieła publiczności, a więc również w formie odtwarzania. Przy czym przepis ten nie narzuca żadnego konkretnego sposobu regulacji kwestii praw wyłącznych, a jedynie zobowiązuje państwa członkowskie do uregulowania tej problematyki w taki sposób, aby swym zakresem zapewniły twórcy pełną kontrolę nad losem jego dzieła, a więc prawo do decydowania m.in. o tym, w jakiej formie, i czy w ogóle utwór ma zostać udostępniony publiczności. W odniesieniu do praw pokrewnych stosowną regulację zawiera art. 8 ust. 1 i 3 dyrektywy 2006/115/WE z 12 grudnia 2006 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej, zgodnie z którymi to przepisami państwa członkowskie ustanawiają na rzecz wykonawców oraz organizacji nadawczych wyłączne prawo zezwalania lub zakazywania bezprzewodowego nadawania oraz odtwarzania publicznego odpowiednio wykonań i programów.

W zakresie przepisów międzynarodowych kwestię publicznego odtwarzania reguluje m.in. art. 11 bis ust. 1 pkt 3 konwencji berneńskiej, zgodnie z którym autorzy dzieł literackich i artystycznych korzystają z wyłącznego prawa udzielania zezwoleń na publiczne rozpowszechnianie przez głośniki lub inne analogiczne aparaty do przenoszenia znaków, dźwięków lub obrazów dzieł nadawanych drogą radiowo-telewizyjną. Ust 2 ww. przepisu obliguje państwa związkowe będące sygnatariuszami konwencji do ustanowienia warunków wykonywania praw przewidzianych wyżej w ust. 1, przy czym warunki te będą mieć moc obowiązującą ściśle ograniczoną tylko do państwa, które je ustanowiło. Nie mogą one w żadnym wypadku naruszać praw osobistych autora ani przysługującego mu prawa otrzymania słusznego wynagrodzenia ustalonego, w braku umowy, przez właściwą władzę. Regulacje kwestii publicznego odtwarzania utworów i przedmiotów praw pokrewnych zawierają również, takie akty, jak powszechna konwencja o prawie autorskim z 1952 r., która w art. 4 bis ust. 1 stanowi, iż prawa twórcy obejmują m.in. wyłączne prawo do zezwalania na odtwarzanie w jakikolwiek sposób. W zakresie praw pokrewnych analogiczne do ww. regulacji zawiera Międzynarodowa konwencja z 26 października 1961 r. o ochronie artystów wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji nadawczych, która w art. 7 i 13 przyznaje odpowiednio wykonawcom, producentom .... i organizacjom nadawczym prawo wydania lub odmowy zgody na odtwarzanie wykonań bądź nadań programów. Traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i fonogramach z 10 grudnia 1996 r. w swym art. 15 ust. 1 przyznaje artystom wykonawcom oraz producentom fonogramów prawo do jednorazowego godziwego wynagrodzenia za bezpośrednie lub pośrednie korzystanie z fonogramów opublikowanych w celach zarobkowych poprzez nadawanie lub jakiekolwiek publiczne komunikowanie, a zatem również ich odtwarzanie.

5. Rola organizacji zbiorowego zarządzania prawami i tabele wynagrodzeń

Każdy zatem, a w szczególności przedsiębiorca chcący publicznie odtwarzać utwory objęte ochroną, musi uzyskać zgodę twórcy lub właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskim lub prawami pokrewnymi (dalej: OZZ), co wynika bezpośrednio z regulacji art. 50 pkt 3 PrAut w zw. z art. 17 PrAut, stanowiących, jak to już zostało wykazane powyżej, międzynarodowy standard w zakresie autorskich praw majątkowych. Celem ułatwienia legalnego korzystania z twórczości, w tym publicznego odtwarzania utworów, zważywszy na zakresy działania OZZ, konieczne jest uzyskanie licencji właściwej OZZ, która w udzielonym jej przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego zezwoleniu posiada uprawnienie do zarządzania na polu eksploatacji odtwarzanie. Nadto celem zapewnienia wszystkim równego dostępu do twórczości na tych samych zasadach oraz zagwarantowania uprawnionym z praw autorskich i praw pokrewnych należnego im wynagrodzenia OZZ zostały zobowiązane do przedkładania do zatwierdzenia Komisji Prawa Autorskiego działającej przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego tabel wynagrodzeń na polu eksploatacji odtwarzanie, a więc stawek opłat z tytułu korzystania z twórczości i przedmiotów praw pokrewnych. Niewypełnienie przez OZZ obowiązku przedłożenia do zatwierdzenia tabel wynagrodzeń na polu eksploatacji odtwarzanie zgodnie z art. 104 ust. 5 pkt 3 PrAut może stanowić podstawę do cofnięcia udzielonego OZZ zezwolenia na zbiorowe zarządzanie. Obecnie obowiązująca tabela wynagrodzeń na polu eksploatacji odtwarzanie jest wspólną tabelą stawek wynagrodzeń za odtwarzanie utworów i przedmiotów praw pokrewnych Stowarzyszenia Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych SAWP, Związku Artystów Scen Polskich ZASP, Stowarzyszenia Autorów ZAiKS, Stowarzyszenia Twórców Ludowych, Związku Producentów Audio-Video ZPAV, Stowarzyszenia Filmowców Polskich, Związku Artystów Wykonawców STOART zatwierdzona przez Komisję Prawa Autorskiego 10 lipca 2013 r.

Tabela swoim zakresem objęła odtwarzanie utworów oraz przedmiotów praw pokrewnych z nośników dźwięku, obrazu i dźwięku, za pomocą urządzeń służących do odbioru programów radiowych i służących do odbioru programów telewizyjnych, jak i za pomocą innych urządzeń i technik umożliwiających odbiór dźwięku lub obrazu i dźwięku oraz zwielokrotniania na nośnikach dźwięku w pojedynczych egzemplarzach w celu odtwarzania w sposób i przez podmioty wskazane w tabeli w odniesieniu do następujących odtworzeń:

● w obiektach gastronomicznych;

● w obiektach usługowych;

● podczas imprez muzycznych i do tańca;

● w obiektach hotelowych i innych;

● w środkach transportu osobowego;

● podczas festynów, imprez okolicznościowych, sportowych, rekreacyjno-sportowych, pokazów mody;

● w obiektach sportowo-rekreacyjnych i rozrywkowych;

● w obiektach handlowych;

● w pokojach hotelowych;

● w szafach grających i urządzeniach posiadających funkcję karaoke,

● w poczekalniach, holach, parkach i namiotach cyrkowych

● filmów, koncertów itp.

Tabela jest na dzień dzisiejszy jeszcze nieprawomocna w części odnoszącej się do hoteli oraz części określonej jako taniec.

Zgodnie z art. 1071 ust. 1 PrAut OZZ w zakresie prowadzonej działalności uprawnione zostały do zawierania porozumień dotyczących udzielania licencji na korzystanie z utworów lub przedmiotów praw pokrewnych oraz poboru wynagrodzeń z tytułu tego korzystania. Nadto na podstawie ust. 2 ww. przepisu OZZ zobowiązane zostały do zawarcia porozumienia dotyczącego wspólnego poboru wynagrodzeń za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji odtwarzanie. W sytuacji, gdy OZZ w terminie 6 miesięcy od daty prawomocnego zatwierdzenia tabel wynagrodzeń na polu eksploatacji odtwarzanie nie zawrą ww. porozumienia, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego wyznaczy w drodze decyzji, po zasięgnięciu opinii OZZ, stowarzyszeń artystów wykonawców i producentów oraz organizacji zrzeszających podmioty korzystające z przedmiotów praw pokrewnych jedną organizację uprawnioną do poboru wynagrodzeń za korzystanie z przedmiotów praw pokrewnych na polu eksploatacji odtwarzanie. OZZ mogą nadto w drodze porozumienia wskazać spośród siebie jedną organizację uprawnioną do wykonywania ww. czynności lub inny podmiot, który będzie działał w ich imieniu, w oparciu o udzielone zezwolenia i pełnomocnictwa. Regulacja ta stanowi kolejny przejaw ułatwiania dostępu do twórczości podmiotom z niej korzystającym poprzez uproszczenie procedur uzyskiwania licencji. Wobec niezawarcia w ustawowym terminie porozumienia przez OZZ zarządzające prawami pokrewnymi użytkownicy czekają na decyzję ministra wyznaczającą właściwą organizację uprawnioną w imieniu pozostałych do poboru wynagrodzeń.

6. Wyjątek od obowiązku uzyskiwania zezwoleń

Nie każdy obowiązany jest do ponoszenia opłat z tytułu publicznego odtwarzania. Zgodnie z art. 24 ust. 2 PrAut posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Przepis ten stanowi wyjątek od ogólnej zasady praw wyłącznych określonej w art. 17 PrAut, w związku z czym winien być interpretowany w sposób ścisły. Powołać się na ww. wyjątek może ten, kto udowodni, iż dokonywane przez niego publiczne odtwarzanie nie jest powiązane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, a przede wszystkim nie łączy się z osiąganiem tak w sposób bezpośredni, jak i pośredni korzyści majątkowych z tytułu tego odtwarzania. Udostępnienie utworu i artystycznego wykonania w ramach prowadzonej działalności gospodarczej nie będzie oddziaływało na klienta, a zatem przynosiło bezpośrednich i pośrednich korzyści m.in. w odniesieniu do zakładów usługowych, w których klient pojawia się jedynie incydentalnie, a więc w sytuacji, w której klient wchodzi do zakładu, zamawia bądź zleca konkretną usługę, po czym niezwłocznie go opuszcza. Taka sytuacja będzie miała miejsce np. w odniesieniu do zakładów szewskich, pralni czy też serwisów AGD i RTV. W przypadku natomiast zakładów, sklepów, restauracji, barów i innych, w których klient przebywać będzie przez dłuższy czas, odbiór audycji radiowych i programów telewizyjnych i związane z tym udostępnianie utworów będzie oddziaływało na klienta, chociażby w sposób pośredni, czego klient najczęściej sobie nie uświadamia.

7. Abonament RTV to nie zapłata dla twórców

W odniesieniu do publicznego odtwarzania utworów lub przedmiotów praw pokrewnych szczególnego podkreślenia wymaga to, iż opłata abonamentowa uiszczana przez posiadaczy odbiorników radiowych i telewizyjnych w myśl przepisów ustawy z 21 kwietnia 2005 r. o opłatach abonamentowych nie stanowi wynagrodzenia z tytułu korzystania z utworów przypadającego twórcom lub uprawnionym z tytułu praw pokrewnych, lecz trafia na rachunek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i w żadnym wypadku nie zwalnia z konieczności uzyskania zezwolenia na publiczne odtwarzanie utworów lub przedmiotów praw pokrewnych.

8. Uzasadnione prawo do wynagrodzenia podmiotów uprawnionych z praw autorskich i praw pokrewnych

Wykorzystywanie twórczości stanowi nieodłączny element prowadzenia działalności gospodarczej, wpływając na decyzje podejmowane przez konsumenta, a co za tym idzie mając bezpośrednie przełożenie na przychody uzyskiwane przez przedsiębiorcę. Wskazane, a wręcz konieczne jest, aby udział w korzyściach uzyskiwanych przez przedsiębiorców zapewniony był również dla twórców, którzy przecież dany utwór stworzyli i bez których przedsiębiorca straciłby jeden z podstawowych elementów marketingu wpływających w zauważalny sposób na decyzje podejmowane przez klientów. Temu celowi, a więc zapewnieniu godziwego wynagrodzenia za poniesiony na stworzenie dzieła, artystycznego wykonania, fonogramu itd. nakład pracy, służyć ma wiele przepisów ustanawiających na rzecz twórców, artystów wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji radiowych i telewizyjnych wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania z ich dzieł oraz obowiązek zapłaty wynagrodzenia za to korzystanie przez innych.

Piotr Lewandowski, prawnik w Kancelarii Adwokatów i Radców Prawnych J. Małecki, M. Chmielowski, J. Grajzer s.c., doktorant na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Partnerem tekstu jest Stowarzyszenie Autorów ZAiKS

Zaloguj się