Regulacje zawarte w ustawie z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. nr 111, poz. 535 ze zm.) – dalej u.o.z.p. – nie zapewniają wystarczającej ochrony praw procesowych osób chorych psychicznie, będących stroną w postępowaniu o przymusowe przyjęcie do szpitala psychiatrycznego – stwierdza rzecznik praw obywatelskich w wystąpieniu do ministra sprawiedliwości. Zdaniem RPO narusza to konstytucyjne prawo do sądu.
Chodzi o art. 48 u.o.z.p., zgodnie z którym sąd może ustanowić dla osoby, wobec której toczy się postępowanie o przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, adwokata z urzędu nawet bez jej wniosku.
Chodzi o sytuację, gdy osoba taka ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest do tego zdolna, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny.
Jak wynika z literalnego brzmienia przepisu, ustanowienie pełnomocnika jest fakultatywne i zależy każdorazowo od decyzji sądu.
W orzecznictwie Sąd Najwyższy wskazał na konieczność dokonania przez sąd wnikliwej oceny, czy istnieje potrzeba ustanowienia adwokata z urzędu. Uchybienie temu obowiązkowi ma skutek w postaci nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.).
Jednak zdaniem RPO przyjęta przez SN zasada procedowania nie stanowi wystarczającej gwarancji procesowej, gdyż nieważność postępowania nie pozbawia skutków orzeczenia ex lege, uzasadnia natomiast jego zaskarżenie z innego powodu.
„Oznacza to, iż osoba chora psychicznie musi wpierw zaskarżyć orzeczenie sądu I instancji, a więc w istocie skorzystać z możliwości obrony swoich praw, by w trybie instancyjnej kontroli mogła zostać zbadana kwestia nieważności postępowania” – wskazał RPO.
Zauważył również, że ustawodawca powinien w szczególny sposób ukształtować prawa procesowe osób chorych psychicznie, tym bardziej, że przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym skutkuje czasowym pozbawieniem wolności, co stanowi ingerencję w prawa i wolności osobiste, gwarantowane w konstytucji.
„W tego rodzaju sprawach, dotyczących jednego z najważniejszych dóbr, jakim jest wolność osobista, osobom chorym psychicznie powinna być zapewniona obligatoryjna pomoc prawna” – wskazał.
W wystąpieniu zwrócono też uwagę, że zgodnie z art. 48 u.o.z.p. pełnomocnikiem strony może być jedynie adwokat, co w nieuzasadniony sposób wyklucza i dyskryminuje radców prawnych. RPO zwrócił się więc do ministra o zajęcie stanowiska i rozważenie podjęcia odpowiednich zmian w prawie.