Jakie konsekwencje może nieść za sobą prowadzenie prac związanych z eksploatacją kopalin na sąsiadujące tereny? Kiedy przedsiębiorca prowadzący taką działalność może wnioskować o użytkowanie cudzej nieruchomości? Czy może on zmusić jej właściciela do sprzedaży gruntu?
Z wydobywaniem kopalin przez przedsiębiorców działających na podstawie koncesji wydanej przez właściwy organ samorządowy wiąże się kwestia stosunków sąsiedzkich. Ustawa – Prawo geologiczne i górnicze gwarantuje przedsiębiorcom dość szerokie uprawnienia, jeśli chodzi o możliwość ograniczenia praw do cudzych gruntów. Jeżeli taka nieruchomość lub jej część jest niezbędna do wykonywania działalności związanej z wydobywaniem czy poszukiwaniem złóż, przedsiębiorcy służy roszczenie o ograniczenie prawa własności nieruchomości lub jej części. Musi się to odbywać za stosownym wynagrodzeniem, które w pierwszej kolejności powinno być ustalone w drodze porozumienia, a jeżeli to nie jest możliwe – dopiero na drodze sądowej. Jeżeli natomiast na skutek ograniczenia tego prawa nieruchomość lub jej część nie nadaje się do wykorzystania na dotychczasowe cele, podlega ona na wniosek właściciela wykupowi. Ograniczenie prawa własności może nastąpić na czas oznaczony.
Przedsiębiorcy eksploatującemu złoża może często zależeć na wykupie cudzych gruntów i to za jak najbardziej korzystną dla siebie cenę. Należy jednak pamiętać, że w pierwszej kolejności służy mu roszczenie o ograniczenie prawa własności za wynagrodzeniem. Dopiero jeżeli na skutek takich działań nieruchomość lub jej część nie nadaje się do wykorzystania na dotychczasowe cele, podlega na wniosek właściciela wykupowi.
Jak wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Katowicach, chodzi tutaj o umożliwienie przedsiębiorcy wykonania uprawnienia do poszukiwania, rozpoznawania bądź wydobywania kopalin albo do innego korzystania z zasobów wnętrza ziemi. Przedsiębiorcy służy zatem roszczenie o udostępnienie mu możliwości korzystania z nieruchomości. Może zatem chodzi o prawo o charakterze rzeczowym (użytkowanie) lub prawo o charakterze obligacyjnym (np. dzierżawa). Przedsiębiorca musi mieć potrzebę korzystania z nieruchomości. Natomiast roszczenie właściciela o wykup całości lub części nieruchomości, z której przedsiębiorca korzysta lub chce korzystać, powstaje wówczas, gdy na skutek takiego ograniczenia prawa własności nieruchomość lub jej część nie nadaje się do wykorzystania na dotychczasowe cele (wyrok z 2 grudnia 1998 r., I ACa 452/98).
Z powyższego wynika, że możliwość wykupu cudzego gruntu pod działalność związaną z kopalinami nie dotyczy sytuacji, gdy przedsiębiorca nie korzysta jeszcze z nieruchomości, lecz jedynie na skutek prowadzonej eksploatacji oddziałuje na nieruchomość, powodując jej uszkodzenie. W takiej sytuacji roszczenie właściciela ogranicza się do żądania naprawienia szkody.