Kiedy należy zorganizować wybory na sołtysa? Jakie rozwiązania odnośnie do procedury obowiązkowo powinny pojawić się w statucie sołectwa? Kiedy można złożyć protest wyborczy?
Tradycyjnie po wyborach samorządowych odbywają się wybory sołtysów i członków rad sołeckich oraz przewodniczących osiedli i rad osiedlowych. W większości gmin w Polsce wybory odbywają się w ciągu pół roku od wyborów samorządowych. Kadencja sołtysów i rad sołeckich trwa z reguły cztery lata, choć rada gminy może zdecydować o innej długości kadencji. Długości bowiem kadencji oraz terminu ich wyborów nie reguluje żadna ustawa. Scedowane to jest do rozstrzygnięcia przez radę gminy i umieszczenie odpowiednich zapisów w statutach sołeckich. Obowiązek taki nakłada na nie art. 35 ust. 3 pkt 2 ustawy z 9 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001, nr 142, poz. 1591), zgodnie z którym statut jednostki pomocniczej określa w szczególności zasady i tryb wyborów organów jednostki pomocniczej.
Szczególną uwagę, ze względu na wybory, należy zwrócić na niektóre zapisy w statutach sołeckich. Pierwszym z nich jest czas trwania kadencji i określenie terminu wyborów, np. do 100 dni po wyborach samorządowych, jeżeli mamy na terenie gminy podobną kadencyjność, lub po upływie kadencji organów jednostek pomocniczych, jeżeli mamy inny czasokres kadencji sołeckiej niż samorządowej. Drugim jest określenie, w jaki sposób będziemy wybierać, czy na zebraniu wiejskim, czy tak jak wójta i radnych w lokalu wyborczym (są już w Polsce takie praktyki). Mamy przecież różnej wielkości sołectwa, od kilkudziesięciu dorosłych mieszkańców do czterech tysięcy wyborców. W zależności od wyboru wariantu należy w statucie sołeckim sprecyzować np. tryb powoływania komisji wyborczej, sposobu zgłaszania kandydatów na sołtysów i członków rad sołeckich, sposobu liczenia głosów (na sali w obecności wszystkich zebranych czy poza salą), sposobu przygotowania kart do głosowania. Dodatkowo wskazane byłoby określenie, kto odpowiada za techniczną stronę przygotowania, a więc przygotowanie kart do głosowania, długopisów, laptopów i drukarek, pieczątek do stemplowania kart do głosowania, sali na zebranie wiejskie (wyborcze), zorganizowanie na sali możliwości swobodnego tajnego głosowania. W praktyce za czynności te odpowiada upoważniony pracownik urzędu gminy bądź sołtys z radą sołecką pod nadzorem wójta. Istotne jest również określenie, kto informuje o wyborach, w jakim terminie przed dniem głosowania i w jaki sposób. W przypadku przyjęcia modelu wyborów takich jak na wójta warto posłużyć się zapisami z samorządowej ordynacji wyborczej. Chodzi w szczególności o określenie sposobu wyłaniania kandydatów na sołtysa i członków rady sołeckiej, powoływania komisji wyborczej, czasu otwarcia lokali wyborczych, sposobu i czasu podania do publicznej wiadomości wyników głosowania.
Procedurę wyborów sołtysów i członków rad sołeckich reguluje art. 36 ust. 2 ust. ww. ustawy, zgodnie z którym sołtys oraz członkowie rad sołeckich wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Pamiętać więc trzeba, że głosowanie musi być tajne. W praktyce należy też zapewnić urnę wyborczą oraz miejsce, najlepiej osłonięte, aby każdy głosujący mógł w sposób nieskrępowany oddać głos. Wybory są też zawsze bezpośrednie, dlatego głosować mogą tylko osoby uprawnione, i to osobiście. Ponad to sołtys musi być wybierany spośród nieograniczonej liczby kandydatów. W statucie sołeckim nie może być więc zapisów ograniczających uprawnionym osobom kandydowanie oraz zgłaszanie przez nich kandydatów. Kandydaci muszą wyrazić zgodę na kandydowanie, mogą to zrobić na piśmie i być nieobecni podczas głosowania.
Należy również pamiętać, że sołtys musi być wybrany przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania. Według art. 25 kodeksu cywilnego miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Z zapisu tego wynika, że osoba ta nie musi być na stałe zameldowana tak jak w przypadku wyborów samorządowych. Warto więc zapisać w statucie kogo uważamy za „uprawnionego” przed samym aktem głosowania: czy osobę zameldowaną czy zamieszkującą na terenie sołectwa. Niezależnie od tego uprawniona może być osoba, która ukończyła 18 lat.
W statucie należy również umieścić zapisy precyzujące możliwość złożenia przez wyborcę protestu wyborczego, np. za złamanie: tajności, bezpośredniości, braku informacji o wyborach itp. zasad, określenie terminu składania protestu oraz możliwości odrzucenia protestu, a także terminu ewentualnych ponownych wyborów, oraz do kogo można się odwoływać i w jakiej formie.