Instytucja wyłączenia sędziego ma gwarantować jego bezstronność. Podstawą wniosku o wyłączenie sędziego mogą być m.in. stosunki osobiste pomiędzy sędzią a stroną lub jej przedstawicielem, a także wszelkie inne okoliczności, które mogą wpłynąć na jego bezstronność w danej sprawie.

Z mocy ustawy

Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.), a konkretnie jego art. 48, zawiera katalog przesłanek wykluczających możliwość rozpatrzenia sprawy przez określonego sędziego. Oznacza to, że jeżeli wystąpi którakolwiek z nich, sędzia powinien zawiadomić sąd o zachodzącej podstawie swego wyłączenia i wstrzymać się od udziału w sprawie. I tak sędzia wyłączony jest od orzekania w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa i obowiązki. W tym przypadku chodzi o bezpośrednie oddziaływanie zapadłego wyroku na stosunek prawny istniejący pomiędzy konkretnym sędzią a jedną ze stron, których sprawę miałby on rozstrzygać.
Ponadto sędzia zostanie wyłączony od orzekania w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej (a więc dzieci, wnuków, rodziców, dziadków, teściów, małżonków dzieci), krewnych bocznych do czwartego stopnia (rodzeństwa, jego dzieci i wnuków) oraz powinowatych bocznych do drugiego stopnia, czyli małżonków rodzeństwa i rodzeństwa małżonka. Kolejną przesłanką, o której mowa w art. 48 k.p.c., jest to, iż sprawa, którą miałby rozpatrywać dany sędzia, dotyczy osób, z którymi jest on związany z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli. Należy także zaznaczyć, że powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je związku małżeńskiego czy przysposobienia bądź opieki albo kurateli. Ponadto sędzia będzie wyłączony z mocy samej ustawy w sprawach, w których był lub nadal jest pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron. Należy tutaj zaznaczyć, że dotyczy to zarówno pełnomocnictw o charakterze procesowym, jak i materialnym. Tak więc sędzia zostanie odsunięty od orzekania nie tylko wtedy, gdy reprezentował stronę w procesie, ale także wówczas, gdy np. był na jego mocy upoważniony do zawarcia ugody pozasądowej. Podobnie jest w sytuacji, gdy sędzia świadczył usługi jednej ze stron jako radca prawny. W takiej sytuacji nie będzie on mógł orzekać w jej sprawie, nawet jeżeli jego działalność polegała tylko np. na sporządzaniu opinii i nie miała charakteru procesowego.
Niemożność rozpoznania sprawy występuje także w sprawach, w których w instancji niższej sędzia brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia. Dotyczy to także spraw o ważność aktu prawnego sporządzonego z jego udziałem lub przez niego rozpoznanego oraz spraw, w których sędzia występował jako prokurator. Zgodnie jednak z orzecznictwem Sądu Najwyższego sędzia nie będzie podlegał wyłączeniu na postawie tego przepisu, jeżeli poprzednio orzekał w innej sprawie między tymi samymi stronami (wyrok SN z 19 lutego 2002 r., sygn. akt II UKN 307/01).
Ponadto sędzia z mocy ustawy wyłączony jest od orzekania w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
To jest tylko część artykułu, zobacz pełną treść w e-wydaniu Dziennika Gazety Prawnej: Jakie są przesłanki wyłączenia sędziego od orzekania w sprawie.
W pełnej wersji artykułu znajdziesz wzór wniosku o wyłączenie sędziego od udziału w sprawie.