Czy samorządy powinny konsultować z mieszkańcami zmiany swojego obszaru? Czy w takich sprawach może być przeprowadzone lokalne referendum? Jakie są skutki zmiany granic gminy, np. w odniesieniu do samorządowego mienia?
Mieszkańcy zarówno gminy wnioskującej, jak i gminy, od której proponuje się wyłączyć dany teren, mają możliwość wypowiedzenia się na temat danej zmiany granic. Przeprowadzenie konsultacji, zgodnie z art. 4b ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym, spoczywa na radzie gminy tej jednostki, która występuje z wnioskiem, jak również na organach tych jednostek, które są objęte wnioskiem. Każda gmina objęta przedmiotowym wnioskiem zobowiązana jest do przeprowadzenia konsultacji na swoim obszarze. Uregulowania zawarte w art. 5a ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym przewidują, że zasady i tryb przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami gminy określane są uchwałą rady gminy. Ustalenia podjęte przez odpowiednie organy stanowiące, co do sposobu przeprowadzenia konsultacji czy też innych aspektów określających zasady wszczęcia procedury związanej z przeprowadzeniem konsultacji, należą wyłącznie do kompetencji tych organów. Po przeprowadzeniu konsultacji rada gminy wyraża opinię dotyczącą proponowanej zmiany granic. Opinia taka powinna zawierać fakty dotyczące zmiany granic (w tym np. wyliczenia skutków finansowych, straty majątku itd.). Zarówno argumenty zawarte w opinii rady wnioskującej, jak i rady gminy objętej zmianą mają taką samą wagę dla organu rozstrzygającego zasadność wprowadzenia korekty.
Zgodnie z przepisami ustawy z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz.U. nr 88, poz. 985 ze zm.) mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę co do sposobu rozstrzygnięcia sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki. Po zakończeniu wynikiem rozstrzygającym sprawy poddanej pod referendum organ jednostki samorządu terytorialnego jest zobowiązany do podjęcia niezwłocznie czynności w celu jej realizacji. Sprawy dotyczące dokonywania zmian granic gmin nie mieszczą się w zakresie zadań i kompetencji gmin. Dlatego też rozstrzygnięcie spraw z zakresu zmian granic gmin przez mieszkańców w drodze referendum nie mogłoby być zrealizowane z wiążącym skutkiem dla sprawy. Każda zmiana dokonywana w podziale terytorialnym państwa pociąga za sobą mniejsze lub większe negatywne skutki finansowe dla jednej ze stron objętej zmianą. Rada Ministrów, kierując się wyżej wymienionymi wytycznymi zawartymi w art. 4 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym, nie podejmuje pozytywnych decyzji o dokonaniu takich zmian granic, które pozbawiłyby gminę zdolności wykonywania zadań publicznych czy też doprowadziłyby do drastycznego ograniczenia tej zdolności. Zagadnienie dotyczące przekazania mienia pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego w wyniku dokonanych zmian granic regulują przepisy art. 44 pkt 2 ustawy o samorządzie gminnym. Zgodnie z tymi przepisami przekazanie mienia następuje w drodze porozumienia zainteresowanych gmin. W przypadku braku porozumienia zainteresowanych gmin o podziale mienia decyduje prezes Rady Ministrów w drodze decyzji wydanej na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej.