Modyfikacje w podziale terytorialnym kraju oraz zmiany obszarów gmin i powiatów należą do kompetencji rządu. Mogą one nastąpić tylko w drodze rozporządzenia. Zainteresowany zmianami samorząd może wystąpić z wnioskiem w tej sprawie do ministra spraw wewnętrznych i administracji. Wniosek taki musi być rozpoznany najpóźniej do 31 lipca.
Tworzenie, łączenie, dzielenie i znoszenie gmin oraz powiatów należy do zadań Rady Ministrów. Wykonuje je ona w drodze rozporządzenia. Rada Ministrów, również w drodze rozporządzenia, nadaje gminie lub miejscowości status miasta i ustala jego granice oraz ustala i zmienia nazwy gmin oraz siedziby ich władz. Zmiany te zawsze powinny następować od początku nowego roku.

Obowiązkowe opinie

Przed podjęciem decyzji o zmianie obszaru i granicy danego samorządu minister właściwy do spraw administracji publicznej musi zasięgnąć opinii zainteresowanych rad powiatów albo rady miasta na prawach powiatu i rady powiatu. Jest to obowiązek ministra. Wydanie tych opinii musi być poprzedzone konsultacjami tych rad z mieszkańcami. Przeprowadzenie konsultacji z mieszkańcami nie jest obowiązkowe w przypadku zmiany granic gminy. Nie oznacza to jednak, że minister spraw wewnętrznych i administracji nie musi w tym przypadku zasięgać opinii organu stanowiącego gminy. Także i tutaj jest to obowiązkowe.
Na wyrażenie swojej opinii właściwa rada ma trzy miesiące od dnia otrzymania wystąpienia o opinię. Jeżeli tego nie zrobi, to przyjmuje się, że wyraziła ona opinię pozytywną – zgodną z wnioskiem ministra.

Inicjatywa rady

Rozporządzenia o zmianie obszaru i granic samorządu mogą być wydane przez rząd nie tylko z urzędu, ale także na wniosek zainteresowanej rady powiatu czy rady gminy. Właściwy organ stanowiący może wystąpić z takim wnioskiem do ministra spraw wewnętrznych i administracji za pośrednictwem wojewody najpóźniej do 31 marca każdego roku. Następnie wojewoda, nie później niż w ciągu 30 dni od dnia otrzymania wniosku, przekazuje go wraz ze swoją opinią, a w przypadkach, gdy wniosek obejmuje zmianę granic gmin naruszającą granice województwa, także z opinią odpowiedniego wojewody, ministrowi spraw wewnętrznych i administracji. Wnioski są rozpatrywane w ciągu roku od dnia złożenia, nie później jednak niż do 31 lipca roku poprzedzającego rok budżetowy, w którym ma nastąpić zmiana.

Elementy wniosku

Wniosek gminy w sprawach tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i ustalania jej granic oraz nadawania jej statusu miasta i ustalania jego granic powinien zawierać informacje obejmujące m.in.:
● treść proponowanej zmiany wraz z uzasadnieniem,
● podstawowe dane statystyczne dotyczące liczby ludności na terenie objętym wnioskiem, a także powierzchni tego terenu,
● określenie szacunkowych kosztów jednorazowych i stałych wprowadzenia proponowanej zmiany,
● określenie szacunkowych planów dochodów i wydatków w następnym roku budżetowym gmin objętych wnioskiem – w przypadku wniosku w sprawie utworzenia gminy w wyniku podziału dotychczasowej gminy,
● wyniki konsultacji z mieszkańcami w podziale na jednostki pomocnicze gminy uwzględniające liczbę osób uprawnionych do głosowania, liczbę osób, które wzięły udział w konsultacjach, oraz liczbę oddanych głosów popierających, przeciwnych i wstrzymujących się. W przypadku wniosku o nadanie miejscowości statusu miasta przedstawia się oddzielnie wyniki konsultacji w gminie i miejscowości.
Do swojego wniosku w sprawie zmiany granic właściwy samorząd powinien dołączyć m.in. zaświadczenie właściwego starosty potwierdzające zgodność danych z operatem ewidencyjnym, uchwałę w sprawie przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami, mapę topograficzną z zaznaczeniem dotychczasowych granic oraz proponowanych zmian, opinię wojewódzkiego inspektora nadzoru geodezyjnego i kartograficznego, wypis z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a także inne dokumenty mogące mieć wpływ na rozpatrzenie wniosku.
Jeżeli natomiast wniosek dotyczy nadania gminie lub miejscowości statusu miasta i ustalania jego granic, powinien zawierać dodatkowo rys historyczny gminy lub miejscowości objętej wnioskiem, informację dotyczącą zabytków architektonicznych, kulturowych, wyznaniowych, charakteru i stanu technicznego zabudowy, a także informacje dotyczące struktury zatrudnienia w gminie. Do wniosku należy dołączyć również inne dokumenty lub publikacje zawierające informacje o gminie lub miejscowości, takie jak monografie, szkice, foldery.
Zmiany w gminach
Wydanie rozporządzenia, np. w sprawie podziału lub łączenia gminy na wniosek rady gminy, wymaga m.in. opinii:
● rad gmin objętych wnioskiem, poprzedzonych przeprowadzeniem przez te rady konsultacji z mieszkańcami, a w przypadku zmiany granic gminy naruszającej granice powiatów lub województw – opinii odpowiednich rad powiatów lub sejmików województw,
● wojewody właściwego dla gminy lub gmin objętych wnioskiem.
Podstawa prawna
Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).
Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).