Wojewoda sprawuje nadzór nad jednostkami samorządu terytorialnego pod względem przestrzegania przepisów prawa. W zakresie zadań zleconych może także upoważnić pracowników do przeprowadzenia kontroli pod względem legalności, rzetelności i gospodarność.
Rozbudowana kontrola nad samorządem stanowi dodatkowe źródło wiedzy o jednostkach nadzorowanych. Dzięki temu wojewoda ma większe możliwości zapobiegania powstawaniu stanów sprzecznych z prawem. Skuteczniej może też spełniać jeden z głównych celów nadzoru, tj. wspieranie samorządu poprzez dzielenie się doświadczeniami gromadzonymi przez organy szczebla ponadlokalnego.
Wprawdzie wystąpienia pokontrolne wojewodów nie mają charakteru aktów władczych, nie formułują obowiązków o charakterze merytorycznym, jednakże zmuszają kierowników kontrolowanej jednostki do zajęcia się danym problemem. Podmiot kontrolowany nie musi się podporządkować wskazanym działaniom. Zobowiązany jest jednak zawiadomić wojewodę o przyczynach swojej decyzji.
Kontrola sprawowana przez wojewodę jest kontrolą typową, tzn. że wojewoda jako kontrolujący nie ma możliwości bezpośredniej ingerencji w kształt funkcjonowania konkretnego podmiotu.

Wszczęcie postępowania

Kontrola może być prowadzona jako: kompleksowa, problemowa, sprawdzająca, doraźna, koordynowana albo uproszczona. Z tym że kompleksowej kontroli nie prowadzi się w jednostkach samorządu terytorialnego. Przepisy art. 31–48 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie normują kwestię zarządzenia kontroli, jej przebieg i zakończenie oraz uprawnienia kontrolujących. Szczegółową procedurę określa rozporządzenie prezesa Rady Ministrów z 26 czerwca 2009 r. w sprawie kontroli prowadzonej przez wojewodę (Dz.U. nr 106, poz. 884).
Kontrole przeprowadza się na podstawie rocznych planów. Przed wszczęciem czynności kontrolujący mogą zażądać od podmiotu kontrolowanego udostępnienia dokumentów i materiałów dotyczących jego działalności. Czynności przeprowadzają pracownicy komórki do spraw kontroli, a w razie potrzeby inni pracownicy urzędu wojewódzkiego, na podstawie legitymacji służbowej oraz imiennego upoważnienia określającego przedmiot i zakres zadań.
Postępowanie kontrolne może być prowadzone w siedzibie kontrolowanej jednostki samorządowej, w czasie pracy, a jeżeli wymaga tego dobro kontroli – również poza tymi godzinami i w dniach wolnych od pracy. W terminie siedmiu dni przed przystąpieniem do czynności kontrolnych należy zawiadomić kierownika kontrolowanej jednostki samorządowej o:
● przedmiocie i zakresie kontroli,
● terminie rozpoczęcia,
● przewidywanym czasie jej trwania.
Po otrzymaniu tego zawiadomienia kierownik w szczególnie uzasadnionych przypadkach może wnieść, na trzy dni przed rozpoczęciem kontroli, umotywowany wniosek o zmianę jej terminu. Wniosek taki może być wniesiony tylko raz w odniesieniu do zamierzonej kontroli.

Obowiązki pracowników

Pracownicy urzędu są zobowiązani udzielać, w wyznaczonym przez kontrolującego terminie, ustnych lub pisemnych wyjaśnień w sprawach dotyczących przedmiotu kontroli. Z ustnych wyjaśnień sporządza się protokół.
Odmowa ich udzielenia może nastąpić jedynie w przypadkach, gdy wyjaśnienia mają dotyczyć faktów i okoliczności, których ujawnienie mogłoby narazić na odpowiedzialność karną, dyscyplinarną, z tytułu naruszenia dyscypliny finansów publicznych lub majątkową wezwanego do złożenia wyjaśnień albo jego małżonka lub osoby pozostającej z nim faktycznie we wspólnym pożyciu, krewnych i powinowatych do drugiego stopnia, albo osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli. Odmowa taka odnotowywana jest w protokole kontroli.
Kontrolujący dokonują ustaleń stanu faktycznego na podstawie dowodów zebranych w toku kontroli. Dowodami są w szczególności dokumenty, rzeczy, oględziny oraz wyjaśnienia i oświadczenia udzielane przez pracowników kontrolowanej jednostki.



Narada pokontrolna

Czynności kontrolne kończą się naradą, w której uczestniczą także pracownicy kontrolowanej jednostki samorządowej. Naradzie przewodniczy wójt (burmistrz, prezydent, starosta lub marszałek województwa). Celem tej narady jest omówienie stwierdzonych nieprawidłowości i wniosków wynikających z ustaleń kontroli. Z jej przebiegu sporządza się protokół w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach. Musi to nastąpić w terminie nie później niż 15 dni roboczych od zakończenia kontroli. Protokół podpisują i parafują na każdej stronie kontrolujący i kierownik podmiotu kontrolowanego.
Kierownik zobowiązany jest podpisać protokół w terminie siedmiu dni od jego otrzymania. Może on w tym terminie odmówić jego podpisania. Wówczas zobowiązany jest wyjaśnić przyczyny swojej decyzji. Odmowa podpisania protokołu nie stanowi przeszkody do podpisania protokołu przez kontrolującego i sporządzenia wystąpienia pokontrolnego.
Ponadto przysługuje mu, przed podpisaniem protokołu w terminie siedmiu dni od otrzymania protokołu, prawo zgłoszenia umotywowanych zastrzeżeń do ustaleń w nim zawartych. Zastrzeżenia składa się do kierownika komórki do spraw kontroli urzędu wojewódzkiego.
Do tych czynności może kierownik jednostki kontrolowanej upoważnić pisemnie wskazanego pracownika. Stanowisko w sprawie zastrzeżeń kierownik komórki kontroli przekazuje podmiotowi, który je wniósł.

Dodatkowe informacje

Zasadnicze znaczenie w przypadku kontroli sprawowanej przez wojewodę ma wystąpienie pokontrolne. Przed sporządzeniem projektu tego dokumentu kontrolujący może zwrócić się do kierownika jednostki samorządowej o złożenie, w wyznaczonym terminie, dodatkowych pisemnych informacji, niezbędnych do sporządzenia projektu.
Kierownik jednostki kontrolowanej obowiązany jest w terminie określonym w wystąpieniu pokontrolnym poinformować wojewodę o sposobie wykorzystania uwag i wniosków oraz o wykonaniu zaleceń, a także o podjętych działaniach lub przyczynach niepodjęcia działań. O wynikach przeprowadzonej kontroli wojewoda informuje właściwe organy wyższego stopnia w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego.
Definicja
Kontrola to zespół czynności polegających na badaniu zgodności stanu istniejącego ze stanem postulowanym, ustalenie zasięgu i przyczyn rozbieżności i przekazanie wyników tego ustalenia, a niekiedy wynikających stąd dyspozycji zarówno podmiotowi kontrolowanemu, jak i podmiotowi organizacyjnie nadrzędnemu nad tym podmiotem.
Uprawnienia kontrolera
W ramach udzielonego przez wojewodę upoważnienia kontrolujący ma prawo do:
● swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostki samorządowej;
● przeprowadzania oględzin jej majątku;
● wglądu do wszelkich dokumentów i innych materiałów związanych z jej działalnością, z uwzględnieniem przepisów o ochronie informacji niejawnych;
● sprawdzania przebiegu określonych czynności;
● żądania od wójta (burmistrza, prezydenta, starosty lub marszałka województwa) i pracowników urzędu ustnych i pisemnych wyjaśnień;
● zabezpieczania dowodów.
Wystąpienie pokontrolne
Dokument ten powinien zawierać:
● ocenę działalności podmiotu kontrolowanego;
● opis przyczyn powstania, zakres i skutki stwierdzonych nieprawidłowości oraz wskazanie osób odpowiedzialnych za ich powstanie;
● uwagi, wnioski i zalecenia w sprawie usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości;
● informacje o usunięciu przez kierownika podmiotu kontrolowanego, po sporządzeniu protokołu kontroli, nieprawidłowości stwierdzonych w toku kontroli.
Podstawa prawna
Art. 28–50 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. nr 40, poz. 230).
Rozporządzenie prezesa Rady Ministrów z 26 czerwca 2009 r. w sprawie kontroli prowadzonej przez wojewodę (Dz.U. nr 106, poz. 884).