Jakie uprawnienia przysługują gminie w postępowaniu przygotowawczym i sądowym? W jakim charakterze gmina może działać w tych postępowaniach? Kto może reprezentować gminę przed prokuratorem lub sądem?
Andrzej Król
radca prawny z Warszawy
Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. gmina posiada osobowość prawną. Wynika z tego, że gmina może występować w roli pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, jeżeli zostaną spełnione przesłanki z art. 49 par. 1 kodeksu postępowania karnego, który podaje definicję pokrzywdzonego. Potwierdza to także par. 2 tego artykułu, zgodnie z którym pokrzywdzonym może być także instytucja samorządowa, choćby nie miała osobowości prawnej.
Gmina, która uzyska status pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym, a więc postępowaniu prowadzonym najczęściej przez prokuratora lub policję, staje się przede wszystkim stroną tego postępowania. Z tego tytułu przysługuje jej m.in. inicjatywa dowodowa, a także może ona brać udział w czynnościach postępowania przygotowawczego. Jako strona postępowania gmina może także zaskarżać postanowienia, zarządzenia i inne czynności procesowe, które naruszają jej prawa. Musi ona zostać także poinformowana o sposobie zakończenia postępowania – czy postępowanie zostało umorzone, czy też skierowano do sądu akt oskarżenia.
Jeżeli postępowanie przygotowawcze zostało zakończone i sprawa trafiła do sądu, to pokrzywdzona przestępstwem gmina nie staje się automatycznie stroną postępowania sądowego. Gmina, która chce występować w postępowaniu jako strona, musi wstąpić w prawa oskarżyciela prywatnego lub oskarżyciela posiłkowego albo powoda cywilnego. Jeżeli gmina chce wystąpić w postępowaniu sądowym w roli oskarżyciela posiłkowego, a akt oskarżenia skierował do sądu prokurator lub policja, to musi aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działała w tym charakterze. Oświadczenie złożone już po rozpoczęciu przewodu sądowego będzie bezskuteczne. W roli oskarżyciela prywatnego gmina może natomiast występować w przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. W tym celu musi ona wnieść i poprzeć przed sądem prywatny akt oskarżenia. Gmina może również w postępowaniu karnym uzyskać status powoda cywilnego i dochodzić odpowiedzialności cywilnej spowodowanej przestępstwem w tzw. procesie adhezyjnym. W procesie adhezyjnym można dochodzić roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z przestępstwa, np. odszkodowania za skradzione przedmioty. Natomiast nie można dochodzić roszczeń osobistych, niemajątkowych. W przypadku gdy pokrzywdzony nie uzyska prawa strony, ponieważ nie przystąpi do postępowania w charakterze oskarżyciela lub powoda cywilnego, to jedyna jego rola ograniczy się do występowania w sprawie sądowej jako osobowe źródło dowodowe.
W razie zawieszenia postępowania sąd na żądanie powoda cywilnego przekazuje wytoczone powództwo sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. Jeżeli sąd odmówił przyjęcia powództwa cywilnego lub pozostawił je bez rozpoznania, powód cywilny może dochodzić swego roszczenia w postępowaniu cywilnym.
Najczęściej samorząd w takim postępowaniu reprezentuje pełnomocnik. Ustanowienie pełnomocnika przez te podmioty nie podlega ocenie prowadzącego postępowanie według kryterium dopuszczalności jego udziału w postępowaniu. Ustanowić pełnomocnika może strona, czyli z jego pomocy może korzystać pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym oraz oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy i powód cywilny w postępowaniu przed sądem. W przypadku gminy pełnomocnikiem w postępowania karnym może być nie tylko adwokat, ale także radca prawny.
Dodatkowo strona inna niż pokrzywdzony, czyli np. gmina, jako powód cywilny może ustanowić pełnomocnika, udzielając pełnomocnictwa pisemnie albo ustnie do protokołu. Należy zaznaczyć, że w treści pełnomocnictwa powinno być zawarte uprawnienie pełnomocnika do reprezentowania mocodawcy w postępowaniu adhezyjnym.
Podstawa prawna
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
Ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).