Sądy otrzymały to uprawnienie niedawno i nie wykorzystują go często, bo dotyczy wąskiej kategorii spraw. Jeśli już do tego dochodzi, to zazwyczaj z powodu nowych okoliczności zdrowotnych.
Od niedawna sądy mogą nie tylko zmienić, lecz także uchylić decyzje ZUS, gdy doszło do rażącego naruszenia procedury. Jednak w praktyce możliwość taką stosuje się rzadko, co wynika ze stosunkowo wąskiego zakresu przedmiotowego tego przepisu (art. 47714 par. 21 kodeksu postępowania cywilnego; dalej: k.p.c.).
Ogranicza się on bowiem do trzech grup decyzji, które dość rzadko goszczą na wokandzie. Ponadto wyjątkowe są sytuacje, gdy można rzeczywiście przypisać oddziałom ZUS rażące naruszenie procedury. Dlatego wydaje się, że przepis ten pozostanie swoistym wentylem bezpieczeństwa w nadzwyczajnych sytuacjach, gdy do takich naruszeń ze strony ZUS dojdzie.

Tryb administracyjny

Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych początkowo toczą się w trybie administracyjnym. Mogą być one inicjowane przez ubezpieczonych (np. gdy dotyczą świadczeń z ubezpieczeń społecznych) lub przez ZUS, który np. po przeprowadzeniu kontroli w firmie stwierdza nieprawidłowości.
Kończą się one wydaniem decyzji przez ZUS. W przypadku gdy ZUS wyda decyzję niekorzystną dla ubezpieczonego (np. odmawiającą mu przyznania emerytury lub renty albo zobowiązującą firmę do zapłaty składek), można złożyć odwołanie do sądu.
Sąd ubezpieczeń społecznych, rozpoznając odwołanie od zaskarżonej decyzji, ma za zadanie skontrolować legalność, czyli zgodność z prawem tej decyzji oraz ocenić jej zasadność. Przy czym treść decyzji wyznacza zakres i przedmiot rozpoznania sprawy przez sąd, który orzeka o zasadności odwołania w granicach przedmiotu zaskarżonej decyzji. Sąd nie działa więc w zastępstwie ZUS i choć samodzielnie rozstrzyga wszelkie kwestie objęte treścią zaskarżonej decyzji, to jego rozstrzygnięcie odnosi się jednak do decyzji (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2014 r., sygn. akt III UK 137/13). Oznacza to, że sąd rozpoznaje sprawę tylko w zakresie wynikającym z decyzji ZUS.
Gdy okaże się, że np. osoba ubiegająca się o świadczenie nie spełnia ustawowych przesłanek, sąd oddala odwołanie. Przy czym przez brak podstaw do uwzględnienia odwołania należy rozumieć brak jakichkolwiek, czy to podniesionych przez skarżącego, czy też wziętych przez sąd pod rozwagę z urzędu, przyczyn uzasadniających zmianę zaskarżonej decyzji w całości lub w części. Natomiast w razie uwzględnienia odwołania sąd zmienia zaskarżoną decyzję w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy, np. przyznając dochodzone świadczenie.
Istotne jest przy tym, że sąd I instancji ma bardzo ograniczone możliwości uchylenia zaskarżonej decyzji ZUS, czego często mylnie domagają się strony i ich pełnomocnicy. Jest to w zasadzie możliwe tylko w dwóch przypadkach.

Rażące uchybienie

Pierwszym z nich jest wspomniane rażące naruszenie procedury. Jeżeli decyzja nakładająca na ubezpieczonego zobowiązanie, ustalająca wymiar tego zobowiązania lub obniżająca świadczenie została wydana z rażącym naruszeniem przepisów o postępowaniu przed organem rentowym, to sąd uchyla tę decyzję i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania organowi rentowemu (art. 47714 par. 21 k.p.c.). To oznacza, że żądanie uchylenia decyzji może być przez sąd uwzględnione tylko wówczas, gdy jej przedmiotem było nałożenie na ubezpieczonego zobowiązania (np. uiszczenia zaległych składek), ustalenie wymiaru tego zobowiązania (np. ustalenie podstawy wymiaru składek) lub obniżenie świadczenia (np. obniżenie emerytury, renty lub zasiłku chorobowego). Tylko w tego rodzaju sprawach sąd po stwierdzeniu rażącego (wyjątkowego, ciężkiego) naruszenia przepisów o postępowaniu przez ZUS, może uchylić jego decyzję i przekazać mu sprawę do ponownego rozpoznania. Przepis ten ma przy tym charakter wyjątkowy i musi być interpretowany ściśle. W praktyce jego zastosowanie jest bardzo rzadkie. [przykład]

przykład

Nieoznaczone strony
Oddział ZUS przeprowadził kontrolę w firmie budowlanej, a następnie wydał decyzję obniżającą wysokość zasiłku chorobowego czterech jej pracowników. W decyzji tej brak było jednak oznaczenia stron oraz wskazania sposobu obliczenia tego zasiłku. Pracownicy nie zgodzili się z decyzją, złożyli odwołanie, domagając się jej uchylenia. Oddział ZUS przesłał odwołanie do właściwego sądu ubezpieczeń społecznych. Sąd jednak uznając, że decyzja została wydana z rażącym naruszeniem przepisów o postępowaniu w sprawach ubezpieczeniowych, wydał wyrok, w którym uchylił zaskarżoną decyzję i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania oddziałowi ZUS. ©℗

Pogorszenie się stanu zdrowia

Drugą sytuację, gdy dopuszczalne jest uchylenie decyzji ZUS, określa art. 47714 par. 4 k.p.c. Chodzi tu o sprawy o świadczenie z ubezpieczeń społecznych, do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji albo stwierdzenia stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Jeżeli podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie lekarza orzecznika ZUS lub komisji lekarskiej ZUS, a odwołanie od decyzji opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia, to sąd nie orzeka co do istoty sprawy na podstawie nowych okoliczności, które powstały po dniu złożenia odwołania od tej decyzji. W tym przypadku sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do rozpoznania organowi rentowemu i umarza postępowanie.
Takie sytuacje zdarzają się w sprawach np. o renty z tytułu niezdolności do pracy, gdy po złożeniu przez ubezpieczonego odwołania od decyzji pojawią się nowe okoliczności dotyczące jego stanu zdrowia istniejącego przed wydaniem decyzji przez ZUS. Wówczas sąd nie orzeka o wnioskowanej rencie, a uchyla zaskarżoną decyzję ZUS i przekazuje mu sprawę oraz umarza postępowanie sądowe.
Podstawa prawna
•art. 47714 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1460; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 1017)