Czy sądy polubowne mogą zastąpić sądy powszechne?

Jak rozwiązać spór, kiedy nie działają sądy? Jednym z alternatywnych, względem sądów powszechnych, sposobem jest sądownictwo polubowne, np. arbitraż. Jest to rozwiązanie, które warto rozważyć zwłaszcza w czasie pandemii. Sądy te prowadzą bowiem rozprawy online.

Zapis na sąd polubowny

Sądownictwo arbitrażowe ma charakter dobrowolny, co oznacza, że obie strony muszą wyrazić na nie zgodę. W praktyce zgoda w postaci tzw. zapisu na sąd polubowny zamieszczana jest w umowie i przyjmuje następujące brzmienie, np.: „Wszelkie spory wynikające z tej umowy lub pozostające w związku z nią będą rozstrzygane ostatecznie na podstawie Regulaminu … (tu należy wpisać właściwą nazwę sądu arbitrażowego), obowiązującego w dniu wszczęcia postępowania, przez arbitra lub arbitrów powołanych zgodnie z tym Regulaminem”. Dopuszczalne jest również zawarcie klauzuli arbitrażowej w ogólnych warunkach umów. Wątpliwe jest zawarcie takiego zastrzeżenia na fakturze.

Możliwe jest również zawarcie umowy już po powstaniu sporu, a w sytuacji sporów pracowniczych czy dotyczących umów z konsumentami wyłącznie po powstaniu sporu. Praktyka obrotu pokazuje jednak, że dłużnicy z reguły nie są zainteresowani szybkim rozstrzygnięciem i dlatego odmawiają zawierania umów o arbitraż już po powstaniu sporu.

Sądy arbitrażowe

Tak jak w sądach powszechnych występują Sądy Rejonowe, Sądy Okręgowe oraz Sądy Apelacyjne w odpowiednich okręgach, tak w Polsce jest około 50 stałych sądów arbitrażowych. Najbardziej rozpoznawane są: Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie oraz Sąd Arbitrażowy Lewiatan.

Sądy arbitrażowe prowadzą postępowania online – bez doręczeń papierowych (za wyjątkiem pozwu), a tradycyjne rozprawy zastępują telekonferencjami. Technicznie jest do nich przygotowany np. Sąd Arbitrażowy przy KIG. Dzięki czemu nawet w czasie epidemii rozprawy (w formie audio, jak i audiowideo) odbywają się tu nieprzerwanie.

Przedmiot sporów

Sędziowie arbitrażowi (tzw. arbitrzy) mogą rozstrzygać większość sporów o prawa majątkowe lub niemajątkowe, które mogą być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Typowe sprawy, które rozpatrują arbitrzy dotyczą zapłaty za sprzedany towar, odszkodowania, czynsze najmu, kary umowne.

Chociaż ilość postępowań arbitrażowych w stosunku do postępowań sądowych jest niewielka, to większość sporów międzynarodowych jest rozstrzygana w arbitrażu.

Arbitrzy

W sądach polubownych orzekają sędziowie zwani arbitrami. Są to często uznane autorytety z tytułami naukowymi posiadające specjalistyczną wiedzę z danej dziedziny. Co więcej, sądy arbitrażowe prowadzą selekcję, aby przyciągać tylko najlepszych specjalistów w danej dziedzinie.

To strony decydują o wyborze arbitra. W składach trzy i więcej osobowych, wybrani przez strony arbitrzy, wybierają arbitra przewodniczącego, tzw. superarbitra. Niektóre sądy losują arbitrów.

Osoba powołana na arbitra składa na piśmie każdej ze stron i pozostałym arbitrom oświadczenie o swojej bezstronności i niezależności.

Koszty

Omawiając zagadnienie arbitrażu nie można pominąć kwestii opłat. Dla postępowań przed sądami powszechnymi, ich wysokość jest regulowana ustawą. Inaczej w arbitrażu, gdzie każdy sąd ustala swoją własną tabelę opłat. Większość sądów arbitrażowych, w porównaniu z sądami powszechnymi, jest „droższa” przy mniejszych roszczeniach, ale przy sporach o kwoty powyżej 100 000 zł różnice są już mniejsze, aby ostatecznie być niższymi niż w sądach powszechnych. Uwaga – nie wszystkie sądy arbitrażowe mają maksymalną opłatę, która w sądach powszechnych wynosi 200 000 zł.

Zestawienie własne kosztów związanych ze złożeniem pozwu [dla sądów arbitrażowych zakładam rozpoznanie sprawy przez 1 arbitra oraz opłatę w kwocie brutto (tj. z 23 % VAT)].:

Co ciekawe, niektóre sądy arbitrażowe pobierają opłatę również od pozwanego, a nawet uzależniają możliwość skutecznego wniesienia odpowiedzi na pozew od jej uiszczenia, co może działać zniechęcająco dla nierzetelnych dłużników.

Czas

Niewątpliwą przewagą arbitrażu nad sądami powszechnymi jest czas niezbędny do uzyskania wyroku. W realiach warszawskich, czas oczekiwania na rozprawę przed Sądem Gospodarczym wynosi 6-12 miesięcy, a na prawomocne zakończenie postępowania trzeba czekać około dwóch lat. Niewątpliwie przyczyną takiego stanu rzeczy jest liczba spraw. Według Ministerstwa Sprawiedliwości na koniec 2019 r. na jednego sędziego rejonowego przypadało średnio prawie 3 tys. spraw. W zeszłym roku w toku było w sumie ponad 20 mln spraw (w sądach rejonowych toczyło się niemal 19 mln spraw; prawie 1,2 mln postępowań prowadzono w sądach okręgowych; nieco ponad 153 tys. w sądach apelacyjnych).
Dla porównania, do największego sądu arbitrażowego w Polsce, czyli Sąd Arbitrażowy przy KIG wpływa około 150 spraw rocznie.

W sądach arbitrażowych z kolei standardem jest wydawanie wyroków w przeciągu sześciu miesięcy (Sąd Arbitrażowy Lewiatan, Sąd Arbitrażowy przy KIG).

Wyrok i co dalej?

Inaczej niż w sądownictwie powszechnym, gdzie od wyroków służy apelacja, zdecydowana większość postępowań arbitrażowych jest jednoinstancyjna. Jedynym sposobem na wzruszenie takiego wyroku jest złożenie skargi o uchylenie wyroku do Sądu Apelacyjnego. Z tym, że przyczyny uchylenia wyroku dotyczą kwestii proceduralnych, a nie tego, kto ma rację!

Ponieważ wyroki arbitrażowe wywierają taki sam skutek, jak wyroki sądów powszechnych, strona wygrywająca może wystąpić do Sądu Apelacyjnego o nadanie klauzuli wykonalności, aby na tej podstawie wszcząć postępowanie egzekucyjne przez komornika.

Zalety

Wśród zalet sądownictwa polubownego wymienić należy:
1. Krótszy czas uzyskania wyroku.
2. Przejrzysta procedura ujęta w regulaminie.
3. Mniej formalne postępowanie.
4. Szerokie wykorzystanie narzędzi informatycznych.
5. Wpływ na wybór arbitra.
6. Uznawalność wyroków w większości państw świata.

Wady

Wśród wad arbitrażu wskazać należy:
1. Małą świadomość jego istnienia.
2. Brak możliwości „przymuszenia” świadka do uczestnictwa w przesłuchaniu.
3. Brak możliwości złożenia apelacji.
4. Obawa o bezstronność arbitrów.

Podsumowanie

Sądy arbitrażowe konkurują ze sobą, aby zachęcić strony do poddania sporów pod ich osąd. W tym celu wybierają arbitrów, którzy są specjalistami w swoich dziedzinach oraz korzystają z narzędzi informatycznych i organizacyjnych, aby skrócić czas na wydanie wyroku. Wbrew powszechnej opinii, koszty arbitrażu przy wyższych roszczeniach są atrakcyjne, szczególnie wobec wyłączenia postępowania apelacyjnego czy kasacyjnego. Dodatkowo, możliwość korzystania z telekonferencji czy prowadzenie postępowania w języku obcym, jak również wybór miejsca arbitrażu pozwala obniżyć koszty okołoprocesowe.

Odpowiadając na pytanie postawione w tytule, wskazać należy, że sądy arbitrażowe nie mogą zastąpić sądów powszechnych, bowiem część spraw musi być rozstrzygana przez sąd powszechny (np. sprawy rodzinne), ale mają ambicję ułatwiania przedsiębiorcom dochodzenia ich praw.