Konstytucja RP stanowi, że w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny (art. 228 ust. 1 konstytucji).
W Polsce przepisy przewidują trzy stany nadzwyczajne:
- stan wojenny,
- stan wyjątkowy oraz
- stan klęski żywiołowej.
Stan klęski żywiołowej jest zatem jednym z trzech stanów nadzwyczajnych przewidzianych w przepisach Konstytucji. W każdym stanie nadzwyczajnym działania państwa muszą być proporcjonalne, a więc podjęte czynności oraz zastosowane ograniczenia wolności i praw obywateli powinny odpowiadać stopniowi zagrożenia i zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
W czasie trwania stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.
Konstytucja RP stanowi także, że: „w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory prezydenta RP, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny".
Zatem wprowadzenie w Polsce stanu klęski żywiołowej z powodu epidemii choroby zakaźnej COVID-19 spowodowałoby istotne przesunięcie zaplanowanych na maj 2020 roku wyborów na urząd prezydenta RP.
Stan klęski żywiołowej uregulowany jest ustawą z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. 2002 nr 62 poz. 558 z późn. zm.), gdzie określono tryb wprowadzenia i zniesienia stanu klęski żywiołowej, a także zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres możliwych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela.
Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.
W rozumieniu ustawy katastrofa naturalna to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności: wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu. Zatem epidemia choroby zakaźnej COVID-19 jak najbardziej mieści się w ustawowej definicji "katastrofy naturalnej".
Zgodnie z ustawą stan klęski żywiołowej wprowadza się na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni.
Formalnie stan klęski żywiołowej wprowadza rząd w drodze rozporządzenia. W rozporządzeniu określa się przyczyny, datę wprowadzenia oraz obszar i czas trwania stanu klęski żywiołowej, a także rodzaje niezbędnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (w zakresie, który dopuszcza ustawa). Stan klęski może oczywiście zostać przedłużony albo skrócony.
Zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela
Jakie zatem ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela mogą zostać wprowadzone w czasie trwania stanu klęski żywiołowej?
Ograniczenia mogą polegać na zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców oraz nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju. Pracodawcy mogą otrzymać nakaz oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. Niektóre artykuły mogą zostać objęte całkowitą lub częściową reglamentacją zaopatrzenia. Możliwy jest również zakaz okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju oraz nakaz stosowania cen ustalonych na towary lub usługi o podstawowym znaczeniu.
W czasie stanu klęski żywiołowej mogą być nakładane różnego rodzaju obowiązki, takie jak:
- obowiązek poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych;
- obowiązek poddania się kwarantannie;
- obowiązek stosowania środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin;
- obowiązek stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska;
- obowiązek stosowania środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt;
- obowiązek opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń.
Organ kierujący działaniami w stanie klęski żywiołowej może również wydać decyzję o dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części. Może też nakazać ewakuacje w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów. Wydany może być również nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach, zakaz organizowania lub przeprowadzania imprez masowych oraz nakaz lub zakaz określonego sposobu przemieszczania się.
W czasie klęski żywiołowej możliwe jest także wykorzystanie, nawet bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych (np. pojazdów). Wprowadzony może być także zakaz prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach.
Zgonie z ustawą, jeżeli siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda albo wyznaczony pełnomocnik, są niewystarczające, wówczas można nałożyć na obywateli obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na:
- udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom;
- czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą;
- wykonywaniu określonych prac;
- oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych;
- udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym;
- użytkowaniu nieruchomości w określony sposób lub w określonym zakresie;
- przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych;
- zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczaniu paszy i schronienia;
- zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion;
- pełnieniu wart;
- zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed ich zanieczyszczeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu ich dla potrzeb osób ewakuowanych lub poszkodowanych, w sposób wskazany przez organ nakładający świadczenie;
- zabezpieczeniu zagrożonych dóbr kultury.
Od obowiązku świadczeń osobistych zwolnione są (w pewnych zakresach): osoby do 16 roku życia i powyżej 60 roku życia, osoby chore, niepełnosprawne, kobiety w ciąży i kobiety karmiące, osoby sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8, nad chorymi lub osobami niepełnosprawnymi.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, wojewoda albo pełnomocnik może odstąpić od nałożenia lub zwolnić od obowiązków również inne osoby i podmioty, ze względu na interes publiczny albo wyjątkowo ważny interes danej osoby lub podmiotu.
Decyzje administracyjne odpowiednich organów w trakcie trwania stanu klęski żywiołowej podlegają natychmiastowemu wykonaniu z chwilą ich doręczenia lub ogłoszenia. W nagłych wypadkach mogą być wydawane także ustnie, a następnie niezwłocznie potwierdzane na piśmie. W każdym rozporządzeniu, zarządzeniu lub decyzji odpowiedniego organu musi być podana: podstawa prawna, określenie zakresu i rodzaju ograniczeń, określenie obowiązanych podmiotów (osób); miejsce, dzień i godzina osobistego stawiennictwa lub realizacji innych ograniczeń, czas trwania ograniczeń oraz pouczenie o odpowiedzialności karnej lub innych skutkach prawnych naruszenia danego rozporządzenia, zarządzenia lub decyzji.