Subskrybuj nas na Youtube
Relacje kontraktowe kształtowane przez platformy pośredniczące są na tyle niejednoznaczne, że widać potrzebę ich prawnego uregulowania.
Platformy internetowe są fenomenem gospodarki cyfrowej. Występują na wirtualnych rynkach pod wieloma postaciami, pełniąc różnorodne funkcje. Są obecne między innymi jako portale aukcyjne, platformy informacyjno-reklamowe, platformy handlu elektronicznego i gospodarki współdzielenia, operatorzy systemów płatniczych czy portale społecznościowe. Pomimo różnorodności form i funkcji można wskazać ich wspólne cechy: kreowanie wielostronnych rynków, zdolność do wykorzystania masowo gromadzonych danych, wykorzystanie „efektów sieciowych” w kształtowaniu relacji między użytkownikami. Umiejętność kontrolowania relacji między użytkownikami jest szczególnie dostrzegalna w przypadku platform aukcyjnych, handlu elektronicznego czy też gospodarki współdzielenia.
Platforma między użytkownikami
Pośredniczące platformy internetowe oferują użytkownikom, czyli dostawcom towarów lub usług (sprzedawcom lub usługodawcom) oraz nabywcom, zorganizowane środowisko kontraktowania. Scentralizowane kanały komunikacji między użytkownikami, jednolite systemy płatności, mechanizmy rekomendacji, nadzorowane procedury reklamacji i rozwiązywania sporów to narzędzia ułatwiające zawieranie umów oraz podnoszące stopień zaufania klientów do platformy jako środowiska transakcyjnego.
Z prawnego punktu widzenia platforma, określając metody dostarczenia towarów lub usług, systemy płatności, procedury rozwiązywania sporów, a niekiedy nawet treść oferty handlowej i treść umowy wiążącej strony, przejmuje na siebie kształtowanie i realizację obowiązków tradycyjnie przypisanych do sprzedawcy lub usługodawcy. Towarzyszy temu często faktyczne odizolowanie stron umowy. Platformy dysponują mechanizmami ograniczającymi przekazywanie danych kontaktowych dotyczących nabywcy i możliwość bezpośredniego kontaktu między stronami. Sprawia to, że z punktu widzenia nabywcy działanie platformy może przypominać zachowanie strony umowy, a nie tylko dostawcy aplikacji i organizatora czy administratora rynku. Trudność w ustaleniu rzeczywistej strony umowy, a w konsekwencji wskazania podmiotu ponoszącego odpowiedzialność np. za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jest przez nabywców identyfikowana jako jedno z ryzyk kontraktowych w umowach zawieranych za pośrednictwem platform. W przypadku nabywców będących osobami fizycznymi i zawierających umowę w celach niezwiązanych bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową, istotne jest ponadto ustalenie, czy dostawca jest przedsiębiorcą. Tylko w przypadku zawarcia umowy z przedsiębiorcą umowa taka może mieć charakter konsumencki, a nabywca będący konsumentem będzie korzystać ze szczególnej ochrony prawnej.
Nabywcy zwracają ponadto uwagę na niedostatek otrzymywanych informacji o towarze lub usłudze i wynikające z tego ryzyko otrzymania przedmiotu świadczenia nieodpowiadającego ich oczekiwaniom. W tym przypadku także istnieją różnice między zakresem i sposobem dostarczenia prawnie wymaganej informacji przedkontraktowej w zawieranych na odległość umowach konsumenckich i umowach niemających takiego charakteru.
Z punktu widzenia sprzedawców i usługodawców, w szczególności mikro, małych i średnich przedsiębiorców, rozwiązania proponowane przez platformy i ułatwiające zawieranie umów za ich pośrednictwem pozwalają im niekiedy zaistnieć w handlu elektronicznym bez konieczności ponoszenia nadmiernych nakładów. Kompleksowość oferowanych rozwiązań może jednak kreować swoiste bariery samodzielnego wejścia małego dostawcy na rynek handlu elektronicznego. Silniejsza pozycja platformy stwarza także możliwość narzucenia przez nią – w umowach między dostawcą i platformą – klauzul umownych potencjalnie naruszających konkurencję lub praktyki handlowe. Klauzule takie mogą uprawniać platformę do jednostronnej zmiany postanowień regulaminów działania platformy, arbitralnego zawieszenia konta dostawcy, jak również zakazania dostawcy oferowania korzystniejszych cen poza nią (klauzule największego uprzywilejowania) bądź – jak w przypadku jednej z platform noclegowych – wymóg oferowania ostatniego wolnego w danym terminie miejsca za pośrednictwem platformy. Wątpliwości dostawców wzbudza też niekiedy nieprzejrzystość stosowanych przez platformę kryteriów pozycjonowania i wyszukiwania ofert dostawców, a także ograniczanie dostępu dostawców do gromadzonych i przetwarzanych przez platformę danych na temat nabywców.
Czy ochrona jest wystarczająca?
Umowy zawierane za pośrednictwem internetowych platform pośredniczących podlegają przepisom krajowym i unijnym regulującym tradycyjne dwustronne relacje kontraktowe. Zastosowanie znajdują również przepisy regulujące handel elektroniczny i umowy zawierane na odległość. To jednak nie sposób zawarcia umowy za pośrednictwem platformy, lecz prawny charakter złożonej relacji kontraktowej kształtowanej przez platformę, a także wynikające z niej prawa i obowiązki stron nie poddają się jednoznacznej ocenie prawnej w świetle obowiązujących przepisów. Przedmiotem dyskusji pozostaje prawny charakter tej relacji i ustalenie, czy składają się na nią odrębne umowy między stronami, między platformą i dostawcą, między platformą i nabywcą oraz między dostawcą i nabywcą. Czy też umowy te kształtują specyficzną trójstronną relację, a jeśli tak, w jaki sposób zastosować do niej obowiązujące normy prawne dostosowane do relacji bilateralnych.
Wiele zastrzeżeń kierowanych jest do stosowania przez platformy potencjalnie nieuczciwych praktyk handlowych w ich relacjach z dostawcami. Niestety, w świetle obowiązującej regulacji przedsiębiorcy nie korzystają z ochrony przewidzianej w ustawie z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Są chronieni słabiej niż konsumenci, także w zakresie kontroli treści niejednoznacznych, sprzecznych z dobrymi obyczajami i naruszających interesy strony klauzul umownych. W stosunku do umów zawieranych między przedsiębiorcami nie znajdują bowiem zastosowania przepisy odnoszące się do kontroli wzorców umownych przewidziane w art. 3851 i n. kodeksu cywilnego. Nie oznacza to braku jakiejkolwiek ochrony prawnej dostawców wobec arbitralnych praktyk platformy. Pozwala jednak dostrzec potrzebę uregulowania relacji między platformą i dostawcami na poziomie normatywnym.
Unia przewiduje zmiany
Zapewnienie realnych instrumentów ochrony prawnej użytkowników i wyważenie ich interesów z interesami platform stanowi wyzwanie regulacyjne. Ustawodawca europejski podjął kilka inicjatyw legislacyjnych odnoszących się do platform pośredniczących. W przedstawionym w kwietniu tego roku projekcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie propagowania sprawiedliwości i przejrzystości dla użytkowników biznesowych korzystających z usług pośrednictwa internetowego – COM (2018) 238 final – zaproponowano wiele rozwiązań mających na celu zwiększenie przejrzystości kontraktowej i ograniczenie arbitralności platform w zakresie praktyk handlowych wobec dostawców. Są nimi m.in. wymóg stosowania przez platformę jasnych, przejrzystych klauzul i wzorców umownych proponowanych dostawcom, obowiązek informowania dostawców o zmianie warunków świadczenia usług przez platformę, obowiązek uzasadnienia przez platformę przyczyn zawieszenia albo usunięcia konta dostawcy, obowiązek informowania dostawcy o zakresie przekazywanych danych nabywców, informowania o stosowanych przez platformę metodach plasowania ofert dostawców, obowiązek wprowadzenia wewnętrznych systemów rozwiązywania sporów i mediacji.
Zmiany obowiązków platform handlowych wobec nabywców będących konsumentami zawiera opublikowany także w kwietniu 2018 r. projekt zmian w dyrektywie 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów – COM (2018) 185 final. Dodany do treści dyrektywy art. 6a wprowadza dodatkowe szczegółowe wymogi w zakresie wymaganej wobec konsumentów informacji przedkontraktowej udzielanej przez platformę, obejmującej opis głównych parametrów kształtowania przez platformę rankingu ofert dostawców, wskazanie statusu dostawcy (czy jest przedsiębiorcą, czy nie), zakres przepisów prawa konsumenckiego znajdujący zastosowanie do umowy zawieranej za pośrednictwem platformy oraz wskazanie podmiotu odpowiedzialnego za wykonanie tych praw wobec konsumenta.
W kontekście propozycji pozalegislacyjnych odnoszących się do prawa platform pośredniczących warto wspomnieć projekt reguł modelowych dla platform pośredniczących (Draft Model Rules on Online Intermediary Platforms) powstający w ramach prac Europejskiego Instytutu Prawa. W dokumencie zaproponowano wiele modelowych rozwiązań kształtujących prawa i obowiązki platformy i jej dostawców, jak również rozkład odpowiedzialności między platformą i dostawcami wobec nabywców.
Celem wszystkich tych projektów jest zwiększenie bezpieczeństwa obrotu prawnego z udziałem platform pośredniczących. Konieczne jest przy tym zachowanie równowagi w rozkładzie praw i obowiązków przypisywanych każdej z grup podmiotów uczestniczących w tym obrocie.