Zmiany zostały wprowadzone na mocy uchwalonych we wrześniu zeszłego roku przepisów o nowelizacji niektórych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów. Ustawę przygotowało Ministerstwo Gospodarki we współpracy z resortem sprawiedliwości.

"Celem zmian jest skrócenie i usprawnienie procesów sądowych oraz obniżenie kosztów sporów, zarówno po stronie obywateli, jak i państwa. Mediacja jest nie tylko szybsza i tańsza. Jest także przyjazna dla skonfliktowanych stron, zapewnia odformalizowanie procedury, poufność oraz możliwość wypracowania rozwiązań uwzględniających przyszłe relacje" - zaznacza Ministerstwo Sprawiedliwości.

Najwięcej spośród wprowadzanych zmian znalazło się w Kodeksie postępowania cywilnego. "W sporach cywilnych dążenie i wspieranie stron do samodzielnego rozwiązania sporu staje się jedną z podstawowych zasad procedowania" - wskazała mec. Martyna Mierzejewska w analizie nowych przepisów zamieszczonej przez Naczelną Radę Adwokacką.

Zgodnie ze zmianami wprowadzony został m.in. obowiązek informowania w pozwie o podjęciu próby polubownego rozwiązania sporu przed skierowaniem sprawy do sądu. W przypadku, gdy nie podjęto takiej próby, powód powinien wyjaśnić przyczyny.

"Zmiana polegająca na konieczności uzasadnienia przez stronę, dlaczego nie podjęła próby ugodowej także przed wszczęciem postępowania, stanowić będzie niejako wzmocnienie działań edukacyjnych i motywacyjnych w zakresie polubownego rozwiązywania sporów" - oceniła mec. Mierzejewska.

Nowe przepisy wzmocniły także obowiązek informowania przez sąd o możliwości skierowania sprawy do mediacji, szczególnie na wstępnym etapie postępowania. Podkreślony został obowiązek sędziego do dokonania oceny, czy sprawa może zostać rozwiązana poprzez mediację. W tym celu sędzia może wezwać strony do stawiennictwa na posiedzeniu niejawnym.

Ponadto sędzia może nakazać stronom wzięcie udziału w spotkaniu informacyjnym, na którym uzyskają one informację na temat mediacji. Sąd może też skierować strony do mediacji na każdym etapie sprawy, także więcej raz w toku postępowania.

Nowe rozwiązania mają także uporządkować kwestie proceduralne dotyczące mediacji, m.in. strony uzyskały pierwszeństwo przy wyborze mediatora, który może zapoznać się z aktami sprawy zaraz po przystąpieniu stron do mediacji, a dane kontaktowe stron sąd przekaże mediatorowi w jak najkrótszym czasie. Mediacja może zostać wyznaczona na okres do trzech miesięcy, a nie - jak wcześniej - na miesiąc.

Rozszerzono zasadę poufności mediacji, w której mogą brać też udział np. pełnomocnicy stron, czy członkowie rodzin. "Objęcie obowiązkiem zachowania tajemnicy innych osób biorących udział w mediacji, w tym również stron, stanowi wzmocnienie zasady poufności mediacji, a w konsekwencji podniesie poziom zaufania do mediacji" - oceniono w analizie NRA.

Zwolnienie osób niezamożnych od kosztów mediacji - prowadzonej na skutek skierowania sprawy do mediacji przez sąd - zostało umożliwione poprzez ich zaliczenie do kosztów sądowych. Wniosek o zatwierdzenie ugody pozasądowej zawartej przed mediatorem został zwolniony od opłaty sądowej. Jeżeli do zawarcia ugody doszło przed rozpoczęciem rozprawy, sąd ma zwrócić stronom całość uiszczonej opłaty sądowej.

Regulacja przewiduje też, że niezależnie od wyniku sprawy, w wypadku nieuzasadnionej odmowy poddania się mediacji przez stronę, sąd może nałożyć na nią obowiązek zwrotu kosztów. Przepis ten wzbudził liczne kontrowersje podczas prac legislacyjnych, gdyż - zdaniem krytyków - wprowadził rodzaj przymusu poddania się mediacji, co godzi w jej istotę, czyli dobrowolność.

MS wówczas wskazywało, że przepis w założeniu ma dotyczyć sytuacji wyjątkowych - strony "niesumiennej i nielojalnej", uchylającej się w sposób uporczywy od podjęcia decyzji dotyczącej mediacji.

"Zmiana w żadnym zakresie nie skutkuje obowiązkiem przystąpienia do mediacji ani zawarcia ugody. Strona nadal ma prawo do odmowy mediacji bez podania przyczyny, wycofania się z mediacji na dowolnym etapie, a także odmowy zawarcia ugody" - oceniła mec. Mierzejewska. W swej analizie dodała, że "konsekwencje finansowe będą możliwe jedynie w sytuacji, gdy oczywiście nieuzasadniona odmowa jednocześnie zostanie uznana za działanie niesumienne lub oczywiście niewłaściwe, czyli sprzeczne z dobrymi obyczajami i nielojalne wobec drugiej strony lub sądu".

Udostępniane przez MS statystyki wskazują, że wzrasta liczba spraw kierowanych do mediacji. W pierwszej połowie 2015 r. skierowano ich - w kategoriach spraw cywilnych, gospodarczych i rodzinnych - około sześciu tys., gdy w całym roku 2014 skierowano ich ponad osiem tys. Nadal jednak spośród wszystkich spraw trafiających do sądów, do mediacji kierowany jest tylko niewielki odsetek.