Gmina ma obowiązek dostarczyć lokal socjalny osobie, która uzyskała do niego prawo na podstawie wyroku sądu. Jeżeli tego nie zrobi, musi liczyć się z możliwością poniesienia konsekwencji finansowych.
Zgodnie z ustawą o ochronie praw lokatorów, tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy. Gmina jest zobowiązana wydzielić z zasobu mieszkaniowego lokale, które przeznacza na wynajem jako lokale socjalne, może także wynajmować lokale od innych właścicieli i podnajmować je osobom, których gospodarstwa domowe osiągają niski dochód.

Poszkodowany właściciel

Podstawą do ubiegania się o przyznanie lokalu socjalnego jest wyrok nakazujący opróżnienie lokalu. Niedopuszczalna w świetle obowiązujących przepisów jest tzw. eksmisja na bruk. Orzekając o uprawnieniu do lokalu socjalnego, sąd nakazuje wstrzymanie opróżnienia lokalu do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego.
Rozwiązanie to, korzystne dla osób eksmitowanych, z pewnością nie jest korzystne dla właścicieli, od których gmina wynajmuje lokale. W myśl obowiązujących przepisów, właściciel jest zmuszony znosić zajmowanie swojego lokalu przez lokatorów objętych wyrokiem eksmisyjnym do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego.
Ustawodawca przyznał właścicielom możliwość uzyskania rekompensaty pieniężnej z tego tytułu. Na podstawie art. 18 ust. 5 ustawy o ochronie praw lokatorów. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli gmina nie dostarczyła lokalu socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku, właścicielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze od gminy na podstawie art. 417 k.c.

Przesłanki odpowiedzialności

W orzecznictwie wskazuje się, że niezgodność z prawem zaniechania polega na naruszeniu skonkretyzowanego w przepisach prawa obowiązku, którego wykonanie wyłączyłoby powstanie szkody. W przypadku zaniechania polegającego na niedostarczeniu lokalu socjalnego podstawę obowiązku dostarczenia lokalu konkretnej osobie stanowi wyrok eksmisyjny, w którym sąd orzekł o uprawnieniu do otrzymania takiego lokalu. W pewnych przypadkach sąd może orzec o braku takiego uprawnienia i wówczas gmina nie będzie miała obowiązku dostarczenia lokalu. Zobowiązana do wypłaty odszkodowania jest gmina właściwa ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu.
W wyniku odesłania do art. 417 k.c. zastosowanie znajdzie również art. 361 k.c. Gmina ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa zaniechania, z którego szkoda wynikła. Wskazuje się, że normalnym następstwem niedostarczenia przez gminę lokalu socjalnego będzie szkoda polegająca na braku możliwości korzystania przez właściciela z lokalu zajmowanego przez osobę, co do której został wydany wyrok eksmisyjny, pobierania z tego tytułu pożytków (np. czynszu z tytułu najmu) oraz swobodnego dysponowania tym lokalem, np. przez zamieszkanie w nim przez właściciela i zwolnienie w ten sposób dotychczas zajmowanego przez właściciela lokalu w celu jego wynajęcia osobom trzecim. Właściciel może domagać się odszkodowania w pełnej wysokości. Naprawienie szkody obejmuje bowiem, zgodnie treścią art. 361 k.c., straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Wysokość szkody właściciel musi udowodnić sam.



Dotacje celowe

Zgodnie z art. 4 ust. 4 ustawy o ochronie praw lokatorów, gminy mogą otrzymywać dotacje celowe z budżetu państwa na zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych. Realizacji tego założenia miało służyć uchwalenie ustawy z 8 grudnia 2006 r. o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych. Zgodnie z tą ustawą, Bank Gospodarstwa Krajowego przyjmuje wnioski o dofinansowanie dwa razy w roku (w I i w II półroczu). Podmiotami uprawnionymi do uzyskania wsparcia finansowego z Funduszu są m.in. gminy.
Brak środków na budowę nowych mieszkań socjalnych oraz zbyt mała ilość istniejących powodują, iż tworzą się kolejki osób oczekujących na lokal socjalny.

Wyrok TK

Kwestia prawa do żądania odszkodowania za niedostarczenie lokalu socjalnego legła u podstaw pytania prawnego skierowanego do Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem sądu pytającego ustawodawca przerzucił wyłącznie na gminy ciężar ponoszenia konsekwencji braku lokali socjalnych na rynku. Jednocześnie nie zapewnił systemu, który pozwalałby na pozyskiwanie przez gminy środków publicznych w celu zapewnienia odpowiedniego dostępu do lokali. Ponadto, według sądu, obowiązek wypłaty odszkodowań stanowi zmianę zakresu zadań i kompetencji gmin, która powinna skutkować wprowadzeniem odpowiednich zmian w podziale dochodów publicznych. Dlatego w ocenie sądu art. 18 ust. 5 ustawy o ochronie praw lokatorów w związku z art. 417 par. 1 k.c. były niezgodne z konstytucją.
Trybunał nie podzielił powyższych wątpliwości. W wyroku z 8 kwietnia 2010 r. przypomniał, że gminy mają możliwość ubiegania się o dotacje celowe z budżetu państwa na budowę lokali socjalnych. Odpowiadając na drugi zarzut, stwierdził, że obowiązek wypłaty odszkodowania wynika z art. 77 ust. 1 konstytucji i stanowi konsekwencję braku realizacji jednego z podstawowych zadań własnych gminy, jakim jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków wspólnoty samorządowej. Trybunał orzekł, że art. 18 ust. 5, a w konsekwencji prawo do żądania odszkodowania w pełnej wysokości od gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego są zgodne z konstytucją.



Plany zostają na papierze

Z uzasadnienia rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych wynika, że w ramach systemowego programu budowy domów socjalnych w okresie ośmiu lat planowano utworzenie ok. 100 tys. lokali socjalnych lub mieszkań chronionych. Tymczasem w 2007 roku powstały tylko 2564 lokale socjalne i mieszkania chronione, natomiast w I półroczu 2008 r. złożono wnioski o utworzenie 1224 lokali socjalnych. Trzy pierwsze edycje składania wniosków (2007 rok oraz I półrocze 2008 r.) nie przyniosły zatem efektów prognozowanych na etapie opracowywania regulacji ustawy. W trakcie prac nad projektem zakładano znacznie większe zainteresowanie gmin udziałem w programie dopłat.
Z orzecznictwa
Artykuł 18 ust. 5 ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego w związku z art. 417 par. 1 k.c. jest zgodny z art. 167 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 167 ust. 1 konstytucji.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 kwietnia 2010 r., sygn. akt P 1/08.
Odpowiedzialność gminy
Przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej gminy są:
● niezgodne z prawem niedostarczenie lokalu socjalnego,
● poniesienie szkody przez właściciela lokalu,
● normalny związek przyczynowy pomiędzy niedostarczeniem lokalu a szkodą.
Podstawa prawna
Ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. nr 71, poz. 733 ze zm.).
Ustawa z 8 grudnia 2006 r. o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych (Dz.U. nr 251, poz. 1844 ze zm.).