Dochodzenie odszkodowania za doznaną szkodę, zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę jest charakterystyczne dla postępowania cywilnego. Czasami szkoda może być wynikiem popełnionego przestępstwa. W takiej sytuacji nie zawsze będzie potrzeba wszczynania nowego postępowania. Możliwe jest bowiem zasądzenie odszkodowania lub zadośćuczynienia w postępowaniu karnym przez sąd orzekający w sprawie popełnienia czynu zabronionego.

Pojęcia: szkody, krzywdy

Popełnienie przestępstwa może wywoływać wiele negatywnych skutków. Są nimi między innymi szkoda, krzywda pokrzywdzonego. Pojęcie szkody zostało wypracowane głównie przez prawo cywilne. Brak jest prawnej definicji szkody, a więc jej rozumienie wynika z orzecznictwa sądowego oraz doktryny prawniczej. Wyróżniamy szkodę na osobie (odnoszącą się do naruszonych dóbr osobistych) oraz szkodę na mieniu.

Szkodę na osobie możemy podzielić na:

  • majątkową - np. koszty leczenia;
  • niemajątkową (zwaną też krzywdą) – czyli cierpienia, emocjonalne, psychiczne.

Szkoda majątkowa odnosi się do naruszeń praw majątkowych np. własności, współwłasności. Szkoda może wynikać z popełnienia czynu niedozwolonego, niewykonania, nienależytego wykonania zobowiązania (umowy).

Rozmiar szkody może być różny. Ustalenia co do rozmiarów szkody, krzywdy zależą od tego co się stało, jakie były negatywne skutki zdarzenia, ale również od tego, co i ile udało się wykazać, udowodnić poszkodowanemu. W postępowaniu należy bowiem wykazać szkodę, zdarzenie będące źródłem tej szkody (np. popełnienie czynu niedozwolonego) oraz związek przyczynowo skutkowy pomiędzy szkodą, a zdarzeniem wywołującym szkodę (np. deliktem).

Szkoda może mieć formę strat rzeczywistych (damnum emergens) oraz utraconych korzyści (lucrum cessans).

Przykład

Druga forma może polegać na przykład na utracie zarobku, który zostałby osiągnięty gdyby nie nastąpiło wydarzenie wywołujące szkodę. Dokładne znaczenia tych dwóch elementów są wyjaśniane przez orzecznictwo sądowe. Z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 roku, sygn. IV CK 731/04 można dowiedzieć się, że: „Szkodą w rozumieniu art. 361 § 2 kc jest bowiem różnica między stanem majątku poszkodowanego, jaki powstał po wyrządzeniu mu szkody, a stanem, jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Strata (damnum emergens) polega na pomniejszeniu majątku poszkodowanego, na uszczupleniu aktywów”.

Natomiast z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2002 roku, sygn. IV CKN 382/00 wynika, że:

„W razie dochodzenia naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści, utrata korzyści musi być przez żądającego odszkodowania wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, że praktycznie w świetle doświadczenia życiowego można przyjąć, że utrata korzyści rzeczywiście miała miejsce”

Tak zatem poszkodowany powołując się na utracone korzyści nie może łatwo wskazywać sobie różnych potencjalnych dochodów, ale musi wykazać duże prawdopodobieństwo osiągnięcia tych korzyści gdyby nie zaistniało zdarzenie wywołujące szkodę.

Ważne

Odszkodowanie jest pojęciem, które oznacza sposób naprawienia szkody. Zadośćuczynienie natomiast to sposób naprawienia krzywdy (szkody niemajątkowej).

Szkoda, krzywda w prawie karnym

Pojęcia szkody, krzywdy występują także w unormowaniach kodeksu karnego. Szczególne znaczenie ma tutaj przepis art. 46 Kodeksu karnego, zgodnie z którym:

art. 46. § 1 k.k.:

W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

Jak więc można dostrzec powyżej, sąd w postępowaniu karnym ma możliwość albo obowiązek orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. Może to uczynić dopiero po skazaniu oskarżonego, a więc po wcześniejszym przeprowadzeniu całego postępowania karnego, na podstawie którego wydano wyrok skazujący. Nie może więc orzekać o odszkodowaniu wcześniej.

Należy zaznaczyć, iż zgodnie z przytoczonym przepisem, sąd w postępowaniu karnym ma obowiązek orzeczenia w kwestii odszkodowania lub zadośćuczynienia, jeżeli pokrzywdzony lub inna uprawniona do tego osoba, złoży w tym celu wniosek. W przypadku braku takiego wniosku sąd ten co prawda, może z własnej inicjatywy orzekać o naprawieniu szkody, krzywdy, ale wcalenie musi tego czynić.

Warto podkreślić, że na podstawie art. 46 k.k. sąd nie może orzec jednocześnie o zadośćuczynieniu i naprawieniu wyrządzonej szkody. Taką możliwość wyklucza bowiem sam przepis art. 46 § 1 k.k., w którym użyte zostało słowo „lub” wskazujące na alternatywę. Odnosi się do tego postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 09 lipca 2013 roku sygn. II KK 161/13, zgodnie z którym: „Artykuł 46 § 1 kk zawiera alternatywę łączną (wyraz: „lub”) wskazującą na uprawnienie sądu do jednoczesnego orzeczenia wobec skazanego obowiązku naprawienia szkody majątkowej (odszkodowania) i wynagrodzenia za szkodę niemajątkową (krzywdę) w postaci zadośćuczynienia”

Co ważne, sąd orzekając w postępowaniu karnym o zadośćuczynieniu albo naprawieniu szkody stosuje przepisy prawa cywilnego. Należy jednak zaznaczyć, iż w razie znacznych trudności w orzeczeniu tegoż obowiązku sąd może zamiast tego orzec nawiązkę w wysokości do 200 000 zł. Wynika to z paragrafu 2 przytoczonego przepisu art. 46 k.k.:

Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

Mając na uwadze powyższe warto podkreślić, iż orzeczenie nawiązki zamiast naprawienia szkody jest dopuszczalne tylko w razie wystąpienia „znacznych trudności”, a więc bardzo dużych przeszkód, problemów, a nie zwykłych trudności, które można jakoś pokonać, rozwiązać. Tak zatem nawiązka zamiast odszkodowania, zadośćuczynienia może być orzeczona tylko w wyjątkowych, szczególnych sytuacjach. Gdyby wola prawodawcy miała obejmować szeroki zakres trudności, to można przypuszczać, że w unormowaniu tym użyte zostało by sformułowanie„trudności”, zamiast „znaczne trudności”.

Bardzo duże znaczenie w zakresie omawianego tematu ma także § 3 przytoczonego przepisu art. 46, w myśl którego:

§ 3.

Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

Z powyższego przepisu wynika, że:

  • w postępowaniu cywilnym można dochodzić pozostałej części naprawienia szkody, zadośćuczynienia, która nie została orzeczona w postępowaniu karnym;
  • w postępowaniu cywilnym nie można dochodzić tych części roszczeń, które zostały już prawomocnie orzeczone w postępowaniu karnym.

Podsumowanie

Przepis art. 46 k.k. stwarza dla pokrzywdzonego, innych uprawnionych ludzi szanse:

  • szybszego uzyskania zadośćuczynienia albo naprawienia szkody;
  • uniknięcia kolejnych czynności związanych z wszczęciem i przeprowadzeniem kolejnego, poważnego postępowania cywilnego.

Zarówno dłuższy czas oczekiwania, jak również kolejne czynności, procedury mogą być źródłem cierpień, nieprzyjemnych wrażeń. Chodzi tutaj między innymi o dodatkowy wysiłek związany z udziałem w kolejnym postępowaniu, jak również nieprzyjemności związane z wracaniem do szczegółów zdarzenia, możliwym kontaktem ze sprawcą itp.

Przepis art. 46 k.k. może mieć dość szerokie zastosowanie. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 października 2014 roku, sygn. II Aka 185/14 sąd ten stwierdził:

„Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, określony w art. 46 § 1 kk, może rozciągać się także na podżegaczy, pomocników i paserów umyślnych. Żadna z reguł wykładni nie uzasadnia rozciągnięcia tego obowiązku wyłącznie na sprawcę (współsprawcę) bezpośredniego”

Z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2011 roku, sygn. III KK 399/10 uznał, iż: „Pogląd, iż sprawca (paser) pomagający w ukryciu samochodu pochodzącego z przestępstwa nie może odpowiadać w całości za szkodę wyrządzoną tym przestępstwem, jest rażąco błędny w świetle ratio legis art. 46 § 1 KK.”

Ważne

Tak zatem obowiązek naprawienia szkody może zostać nałożony też na osoby, które w różny sposób uczestniczyły w popełnionym przestępstwie.

Omawiając przepis art. 46 k.k. koniecznym jest także odniesienie się do przepisu art. 244c kk, zgodnie z którym:

Art. 244 § 1 kk:

Kto uchyla się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Na postawie powyższego należy stwierdzić, iż niewykonanie zasądzonego na podstawie art. 46 k.k. obowiązku naprawienia szkody może skutkować odpowiedzialnością karną. Sankcja za takie uchylanie się jest dość dotkliwa (pozbawienie wolności do 5 lat).

Jednakże warto zwrócić uwagę, że taka kara będzie mogła zostać nałożona tylko wtedy, jeżeli pokrzywdzony złoży wniosek o ściganie sprawcy za taki czyn. Jeżeli zaś nie będzie on chciał ukarania takiej uchylającej się od wykonania obowiązku naprawienia szkody, osoby, to nie poniesie ona z tego tytułu odpowiedzialności karnej. Ponadto, przepis art. 244c kk nie będzie mógł mieć zastosowania w każdym przypadku braku wykonania obowiązku naprawienia szkody zasądzonego z art. 46 kk. Dotyczy on bowiem tylko takiej sytuacji, w której skazany „nie chce” go wykonać, mimo że ma ku temu stosowne możliwości. Warto tu przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2018 roku, sygn. V KK 66/18:

„W określeniu „uchyla się” mieści się negatywne nastawienie do wykonania obowiązku, którego pomimo obiektywnej możliwości, skazany nie chce ze złej woli wykonać …. Zatem nie każde obiektywne naruszenie obowiązku probacyjnego staje się automatycznie „uchylaniem” od jego wykonania.”

W świetle powyższego, należy zaznaczyć, iż zasądzenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia jest ważnym zagadnieniem nie tylko w postępowaniu cywilnym, ale także i w postępowaniu karnym.

Autor: Radca prawny dr Kamil Lorek

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553, tj. Dz. U. 2024 r. poz 17.

Bibliografia, orzecznictwo:

  • Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2009 r.;
  • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2005 roku, sygn. IV CK 731/04;
  • Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2002 roku, sygn. IV CKN 382/00;
  • Wyrok Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 6 kwietnia 2011 roku, sygn. III KK 399/10;
  • Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2018 roku, sygn. V KK 66/18;
  • Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 09 lipca 2013 roku sygn. II KK 161/13;
  • Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 października 2014 roku, sygn. II Aka 185/14.
Jak i kiedy wydaje się opinię o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego?
Jak i kiedy wydaje się opinię o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego?

Zobacz również