Uprawnienia i obowiązki świadka w procesie sądowym. 13 pytań i odpowiedzi

Dowód z zeznań świadków, obok dowodu z dokumentów, jest najczęściej wykorzystywanym środkiem dowodowym w& postępowaniach sądowych i postępowaniu administracyjnym. Zeznania świadków, złożone w odpowiednich warunkach, z zachowaniem wymogów formalnych oraz poprawnie ocenione mogą zdecydować o treści rozstrzygnięcia w sprawie. O ile dla sądów i organów administracyjnych prowadzenie dowodu z zeznań świadków stanowi codzienność, o tyle wśród osób, które są wzywane w tym charakterze częstokroć wzbudzają obawy i wątpliwości.

1. W jaki sposób można wezwać świadka?

Sąd cywilny wzywa świadków przez operatora pocztowego, pracowników sądu, sądową służbę doręczeniową, za pośrednictwem komornika. Wyjątkowo może to zrobić w inny sposób, m.in. przez telefon, faks, SMS, czy pocztą elektroniczną.

W postępowaniu karnym w jego fazie przygotowawczej świadków wzywa prokurator lub policja, natomiast w postępowaniu właściwym sąd. Zasadą jest doręczanie wezwania za pomocą operatora pocztowego, a w wyjątkowych sytuacjach może to zrobić pracownik organu wysyłającego, organ procesowy w toku tej czynności lub w przypadkach niecierpiących zwłoki – policja. Szczególną formę mają pisma doręczane do osób pozbawionych wolności lub tymczasowo aresztowanych – dzieje się to przez administrację danego zakładu karnego. Wyjątkowe rodzaje doręczeń są też w wypadku gdy świadek jest funkcjonariuszem służb np. policji, ABW, CBA, czy żołnierz.

W postępowaniu administracyjnym organ może wzywać świadków osobiście albo na piśmie. W sprawach niecierpiących zwłoki możliwe są wezwania telefonicznie albo z wykorzystaniem innych środków łączności, w tym telefonu, faksu, poczty elektronicznej (e-mail) i in. Jednak, jeśli przesłuchanie świadka ma odbyć się na rozprawie, wówczas wezwanie musi być skierowane do niego na piśmie. Niedopuszczalne są w tym przypadku inne formy wezwania.

2. Czy sąd (organ) może wezwać świadka przebywającego za granicą?

Sąd cywilny może wezwać świadka przebywającego za granicą. Taka osoba nie może być jednak zmuszona do zastosowania się do wezwania (bez względu na to, czy jest obywatelem obcym, czy polskim), gdyż stosowanie środków przymusu na terenie obcego państwa jest niedopuszczalne.

W postępowaniu karnym jest to dopuszczalne. Sąd lub prokurator zwraca się w pierwszej kolejności do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego w danym kraju, w którym przebywa ten świadek (przy założeniu, że legitymuje się obywatelstwem polskim). W razie niemożności dokonania doręczenia w takim trybie, organ ten zwraca się do sądu, prokuratury lub innego właściwego organu państwa polskiego.

Nie ma zakazu wzywania takich świadków w postępowaniu administracyjnym. Organ ma jednak obowiązek dołożyć starań, aby zadośćuczynienie wezwaniu do osobistego stawiennictwa przed organem nie było uciążliwe dla świadka. Obowiązek osobistego wezwania powinien być zatem ograniczony do sytuacji, gdy jest to bezwzględnie konieczne. Świadek przebywający za granicą, nawet jeśli zostanie wezwany, nie musi się stawić i nie może ponosić negatywnych konsekwencji wynikających z niestawiennictwa. Świadek może również zakwestionować niezbędność jego wezwania poprzez złożenie skargi do organu oraz domagać się zwrotu kosztów i innych należności w zakresie określonym w kodeksie postępowania administracyjnego.

3. Czy można złożyć zeznania na piśmie?

Przesłuchanie świadka w postępowaniu cywilnym w zasadzie prowadzone jest ustnie. Świadek może złożyć zeznanie na piśmie, ale decyzja w tym zakresie należy wyłącznie do sądu. Pisemne zeznanie składa się na wezwanie sądu, który doręcza je świadkowi wraz ze stosownymi pouczeniami i tekstem przyrzeczenia. Zeznania na piśmie nie muszą być sporządzone własnoręcznie, ale muszą być tak podpisane. Wraz z nimi do sądu należy odesłać własnoręcznie podpisane pouczenie. Tekst zeznania świadek jest obowiązany w wyznaczonym terminie złożyć w sądzie albo do niego wysłać.

W postępowaniu karnym nie wprowadzono możliwości zeznawania przez świadka na piśmie – taką możliwość ma wyłącznie oskarżony za zgodą przesłuchującego. Świadek, który złożył zeznanie w postępowaniu przygotowawczym, może być natomiast zwolniony od stawiennictwa w sądzie, jeżeli prokurator w akcie oskarżenia wniesie o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań tego świadka, gdy świadek ten przebywa za granicą lub też świadek ten miałby stwierdzić okoliczności, którym oskarżony w swych wyjaśnieniach nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są doniosłe.

W postępowaniu administracyjnym jest dopuszczalne złożenie zeznań na piśmie tradycyjnym lub w postaci elektronicznej. Trzeba jednak zaznaczyć, że w doktrynie możliwość składnia zeznań na piśmie zamiast osobiście przed organem bywa kwestionowana. O formie złożenia zeznań zawsze decyduje organ, który ma obowiązek dookreślić tę formę w wezwaniu skierowanym do świadka.

4. Co grozi za przekroczenie terminu do złożenia zeznań na piśmie?

W postępowaniu cywilnym złożenie tekstu zeznań pisemnych z opóźnieniem w stosunku do terminu wyznaczonego przez sąd w wezwaniu lub niezłożenie go w ogóle może uzasadniać ukaranie świadka grzywną do 3000 zł, o ile nie zostanie on wcześniej wezwany do osobistego stawiennictwa i bez usprawiedliwienia się nie stawi. Sąd nie może jednak takiego świadka doprowadzić przymusowo do sądu. Ponadto, świadek, który w tekście przesłanym do sądu, nie mając ku temu podstaw, oświadcza, że zeznań nie złoży, również może zostać ukarany grzywną do 3000 zł, a nawet aresztowany na maksymalnie tydzień.

Nie złożenie tekstu zeznań pisemnych w postępowaniu administracyjnym albo złożenie ich z opóźnieniem w stosunku do terminu wyznaczonego przez organ uprawnia organ do nałożenia na świadka grzywny do 50 zł, a w razie ponownego niezastosowania się do wezwania – grzywny do 200 zł. Wobec opornego świadka dopuszczalne jest zastosowanie także innych środków przymusu przewidzianych m.in. ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, takich jak grzywna w celu przymuszenia oraz przymus bezpośredni.

5. Czy złożenie pisemnych zeznań zwalnia świadka ze złożenia zeznań ustnych?

W postępowaniu cywilnym i postępowaniu administracyjnym nie. Sąd albo odpowiednio organ administracyjny ma możliwość żądania od świadka ustnych zeznań w przypadku jakiejkolwiek wątpliwości do złożonych zeznań pisemnych.

6. Czy można składać zeznania na odległość (zdalnie)?

Jest to możliwe w postępowaniu cywilnym w ramach posiedzenia zdalnego, ale decyzja w tym zakresie należy wyłącznie do sądu.

W postępowaniu karnym istnieje taka możliwość zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i sądowym. W takim wypadku w miejscu składania zeznań obecny będzie aplikant prokuratorski, asystent prokuratora lub urzędnik zatrudniony w prokuraturze, a w postępowaniu przed sądem – aplikant sędziowski, referendarz sądowy, asystent sędziego lub urzędnik zatrudniony w sądzie, w którego okręgu świadek przebywa. Dopuszczalność takiego przesłuchania są uzasadniona m.in. względami ekonomii procesowej (np. znacznej odległości świadka od miejsca czynności), rodzajem przestępstwa (np. groźby karalnej, przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności), przesłuchaniem osób nieporadnych, niebędącego pokrzywdzonym małoletniego świadka, który w chwili przesłuchania ukończył już 15 lat.

Kodeks postępowania administracyjnego nie przewiduje co do zasady zdalnej formy składnia zeznań. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy świadek jest pozbawiony wolności i przebywa w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. W takim przypadku przepisy dopuszczają udział w rozprawie przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jej przeprowadzenie na odległość.

7. Czy sąd (organ) może przyjechać osobiście do świadka celem odebrania zeznań?

W postępowaniu cywilnym jest to dopuszczalne wtedy, gdy świadek nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, niepełnosprawności lub innej niedającej się usunąć przeszkody. Przesłuchanie w miejscu pobytu dotyczy więc m.in. osób trwale lub czasowo obłożnie chorych, niepełnosprawnych, ale też w podeszłym wieku lub tych, które nie mają opiekuna mogącego zapewnić im przybycie do budynku sądu.

W postępowaniu karnymregułą jest dokonanie czynności przesłuchania w siedzenie organu procesowego. Można jednak przeprowadzić je wyjątkowi w miejscu pobytu świadka, gdy ten nie może stawić się na wezwanie z powodu: choroby, kalectwa lub innej niedającej się pokonać przeszkody – katalog tych powodów jest otwarty.

W postępowaniu administracyjnym jest to dopuszczalne, jeśli świadek nie może stawić się ze względu na chorobę, kalectwo lub inną trwałą przeszkodę. W takich przypadkach organ może przesłuchać świadka w miejscu jego pobytu, jeżeli pozwalają na to okoliczności, w jakich znajduje się ta osoba (np. w szpitalu, gdy pobyt świadka nie jest krótkotrwały, wówczas czyni to za zgodą świadka i dyrektora szpitala).

8. Czy trzeba składać zeznania?

W postępowaniu cywilnym co do zasady nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka. Wyjątkowo jest to dopuszczalne i dotyczy, m.in. małżonków stron (także byłych), ich wstępnych (rodziców, dziadków), zstępnych (dzieci, wnuków itd.) i rodzeństwa (także przyrodniego), powinowatych w tej samej linii lub stopniu (krewnych małżonka strony), osób przysposobionych i przysposabiających (też po rozwiązaniu tego stosunku). W takim przypadku można odmówić zeznań na piśmie lub ustnie po stawieniu się zgodnie z wezwaniem sądu. Jednak odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, a więc głównie małżeńskich i rodzinnych, z wyjątkiem spraw o rozwód. W tych ostatnich odmowa zeznań jest zawsze dopuszczalna.

W postępowaniu karnym świadek może odmówić składania zeznań, jeśli jest osobą najbliższą dla oskarżonego, lub w równoległym postępowaniu jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym tym postępowaniem. Istnieje jednak cały szereg zakazów dowodowych, gdzie można odmówić odpowiedzi na konkretne pytania lub okoliczności.

W postępowaniu administracyjnym co do zasady nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka. Wyjątki dotyczą małżonka strony (także byłego), wstępnych, zstępnych i rodzeństwa strony oraz jej powinowatych pierwszego stopnia, jak również osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli (także po ich ustaniu).

9. Czy można odmówić odpowiedzi na konkretne pytanie?

W postępowaniu cywilnym i administracyjnym świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jednak tylko, jeżeli zeznanie mogłoby realnie narazić go lub bliskie mu osoby (małżonka, rodzica, dziadka, dziecko, konkubinę itd.) na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią (w postępowaniu administracyjnym – bezpośrednią) szkodę majątkową albo mogłoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej (w postępowaniu administracyjnym - spowodować naruszenie obowiązku zachowania prawnie chronionej tajemnicy zawodowej). W postępowaniu cywilnym odmówić zeznań może także duchowny co do faktów powierzonych mu na spowiedzi. Świadek, który chce z tego prawa skorzystać musi wyjaśnić sądowi (organowi), która z ww. przeszkód zachodzi.

W postępowaniu karnym istnieją zakazy dotyczące możliwości słuchania w charakterze świadka określonych kategorii podmiotów, m.in. obrońcy co do faktów, których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, duchownego co do faktów, których dowiedział się przy spowiedzi, mediatora na fakty, których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji. W przypadku osób, które są zobowiązane do zachowania tajemnicy niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”, informacji o charakterze „zastrzeżone” lub „ściśle zastrzeżone” (w praktyce pracownicy służb), osoby takie nie mogą być przesłuchane co do tych okoliczności dopóki nie zostaną zwolnione z tajemnicy.

W przypadku tajemnicy zawodowej: tj. tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej osoba taka może być przesłuchana co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, jeśli jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości a okoliczność ta nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

Dodatkowo świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

10. Jak powinno się usprawiedliwić niestawiennictwo?

W postępowaniu cywilnym usprawiedliwienie niestawiennictwa można uzasadniać obiektywnymi przeszkodami, których nie można było przezwyciężyć, lub okolicznościami losowymi, np. chorobą. Usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego. Wykaz lekarzy sądowych, miejsca, terminy przyjęć i numery telefonów są dostępne w siedzibie i na stronie internetowej właściwego sądu okręgowego, na tablicach informacyjnych sądów rejonowych, apelacyjnych, prokuratur, komend i komisariatów policji, w miejscach wykonywania zawodu przez lekarza sądowego.

W postępowaniu karnym istnieją dwie kategorie usprawiedliwień: kiedy świadek usprawiedliwia „należycie” swoją nieobecność, oraz szczególna wersja – kiedy usprawiedliwia nieobecność z powodu choroby. W tym drugim wypadku usprawiedliwienie wymaga przedstawienia zaświadczenia, wydanego przez lekarza sądowego.

W postępowaniu administracyjnym brak stawiennictwa na wezwanie organu świadek może uzasadnić np. nieprawidłowym doręczeniem wezwania, jak również innymi obiektywnymi przeszkodami, jak choroba, nagłe zdarzenie niezależne od świadka. Ocena, czy istniała uzasadniona przyczyna niestawiennictwa, należy zawsze do organu przeprowadzającego ten dowód.

11. Co grozi świadkowi za nieusprawiedliwione niestawiennictwo w sądzie (organie)?

W postępowaniu cywilnym świadek, który nie stawił się na wezwanie bez usprawiedliwienia może zostać skazany na grzywnę do 3000 zł. Dla możliwości zastosowania tej sankcji nie ma znaczenia, że świadek mógłby w razie stawiennictwa skorzystać np. z prawa odmowy zeznań albo że - w jego ocenie - nie posiada żadnej wiedzy w sprawie. Skazanie świadka na grzywnę nie zwalnia go też od stawiennictwa na powtórne wezwanie sądu. W razie ponownego niestawiennictwa sąd ponownie skarze go na grzywnę, a może także zarządzić jego przymusowe sprowadzenie oraz zasądzić od niego zwrot kosztów poniesionych przez sąd lub innych uczestników postępowania w związku z takim zawinionym niestawiennictwem.

Na świadka można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3.000 zł – w takim wypadku można też zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka.

Na świadka, który uchyla się od stawienia się na wezwanie organu w postępowaniu administracyjnym może być nałożona grzywna do 50 zł, a w razie ponownego wezwania przez organ i niezastosowania się do wezwania - grzywna może wynieść do 200 zł. Organ ma także możliwość zastosowania środków przymusu przewidzianych m.in. w ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, do których należą przykładowo grzywna w celu przymuszenia oraz przymusowe doprowadzenie.

12. Czy można domagać się zwrotu kosztów stawiennictwa w sądzie (organie)?

W postępowaniu cywilnym świadek może żądać zwrotu koniecznych wydatków związanych ze stawiennictwem w sądzie oraz wynagrodzenia za utratę zarobku, zarówno gdy złoży zeznania w sądzie, jak i wtedy, gdy nie złoży zeznań, pomimo stawiennictwa zgodnie z wezwaniem. Zwrot należności następuje na wniosek świadka, który ten powinien złożyć na piśmie albo ustnie (do protokołu rozprawy) w terminie 3 dni od dnia stawiennictwa w sądzie.

Można wnosić o zwrot kosztów ustnie do protokołu w momencie dokonania przesłuchania, lub pisemnie w terminie do 3 dni od zakończenia czynności.

Świadek, który stawił się na wezwanie organu, może domagać się zwrotu kosztów podróży i innych należności i to również wtedy, gdy został on wezwany błędnie przez organ. Żądanie przyznania należności należy zgłosić organowi, przed którym toczy się postępowanie (także jeśli jest to organ, który tylko przesłuchuje świadka w trybie tzw. pomocy prawnej i nie jest organem stricte prowadzącym dane postępowanie). Żądanie należy złożyć na piśmie lub ustnie do protokołu do chwili wydania decyzji. Złożenie wniosku po wydaniu decyzji jest bezskuteczne . W takiej sytuacji świadek nie będzie mógł skutecznie wnosić o przywrócenie terminu do złożenia wniosku o zwrot kosztów, bowiem po tym dniu roszczenie w tym zakresie wygasa.

13. Jakie koszty świadka podlegają zwrotowi?

Świadek w postępowaniu cywilnym oraz administracyjnym może domagać się zwrotu rzeczywiście poniesionych, racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu (np. autobusem, pociągiem) z miejsca jego zamieszkania do siedziby sądu, kosztów noclegu i utraconych zarobków lub dochodów związanych ze stawiennictwem w sądzie. Koszty te świadek powinien należycie wykazać, a więc nie wystarczy samo oświadczenie świadka o ich poniesieniu. Jeżeli świadek ze względu na stan zdrowia nie mógł przybyć do sądu bez opieki osoby towarzyszącej, zwrot kosztów podróży i kosztów noclegu należy się także takiej osobie. Świadkowi, który złożył zeznania na piśmie, nie przysługują natomiast z tego tytułu żadne należności.

W postępowaniu karnym świadkowi przysługuje zwrot kosztów podróży - z miejsca jego zamieszkania do miejsca wykonywania czynności postępowania na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze - w wysokości rzeczywiście poniesionych racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu. Świadkowi przysługuje także zwrot zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze – ale kwotę tę powinien należycie wykazać.

Autorzy:

Elżbieta Jóźwiak, radca prawny w BWHS Wojciechowski Springer i Wspólnicy

Piotr Remuszko, adwokat w BWHS Wojciechowski Springer i Wspólnicy