Analizą w związku z SARS-CoV-2 należy objąć stanowiska osób, które w pracy stykają się z innymi ludźmi. Niekiedy więc weryfikacji trzeba poddać większość stanowisk, ale na szczęście można ją przeprowadzać grupowo.
Państwowa Inspekcja Pracy zapowiedziała niedawno kontrole przestrzegania zasad bhp w zakładach pracy. Będzie sprawdzać, czy pracodawcy należycie chronią pracowników przed wciąż groźnym – i coraz gwałtowniej atakującym – wirusem. Jednym z podstawowych obowiązków, który będzie podlegał weryfikacji, ma być ocena ryzyka zawodowego i jej aktualizacja ze względu na panującą pandemię. [ramka]
Konieczna aktualizacja
Ocena ryzyka zawodowego to proces o charakterze ciągłym. Powinna być dokonywana regularnie, a jej wyniki zbierane i podsumowywane w celu wprowadzenia stosownych działań profilaktycznych. W normie PN-N-18002:2011 można znaleźć zalecenia dotyczące dokonywania okresowych przeglądów w celu stwierdzenia, czy wyniki są nadal aktualne, czy uwzględniono nowo powstające zagrożenia i czy w świetle postępu nauki i techniki można wyeliminować istniejące zagrożenia lub skuteczniej ograniczać ryzyko zawodowe. Przeprowadzanie ponownej oceny konieczne jest też każdorazowo po zaistnieniu zdarzenia wypadkowego. Z uwagi na to, że wirus SARS-CoV-2 stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ogółu populacji, w tym także dla osób pracujących, sytuacja ta w pełni uzasadnia aktualizację wcześniejszej oceny pod względem nowego zagrożenia oraz podjęcie działań zmierzających do ograniczenia ewentualnego stwierdzonego narażenia.

Co mówią przepisy

Zgodnie z art. 226 kodeksu pracy (dalej: k.p.) pracodawca ma obowiązek oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające je. Pojęcie ryzyka zawodowego zostało zdefiniowane w par. 2 pkt 7 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. nr 173, poz. 1034), który stanowi, że jest to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych powstających w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Podstawowym celem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie poprawy warunków pracy oraz ochrony życia i zdrowia pracujących. To m.in. od sposobu jej przeprowadzenia zależy skuteczność funkcjonującego w organizacji systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
W praktyce ocena ryzyka zawodowego oznacza systematyczne identyfikowanie, monitorowanie i badanie wszystkich aspektów pracy w celu określenia związanych z nią zagrożeń mogących spowodować wypadek przy pracy, chorobę lub złe samopoczucie pracownika oraz stwierdzenia, czy zagrożenia te mogą być wyeliminowane – a jeżeli nie, to jakie środki ochrony powinny być zastosowane, aby wynikające z nich ryzyko ograniczyć. Warto pamiętać, że ocena nie odnosi się do pracowników, ale do ich stanowisk pracy, a w związku z tym może być przeprowadzana dla danej grupy stanowisk (a nie dla każdego z osobna).
Uwaga! Zgodnie z art. 226 pkt 2 k.p. pracodawca ma obowiązek informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Przepisy nie określają, w jaki sposób pracownik powinien potwierdzić fakt zapoznania się z oceną. Niewątpliwie dla celów dowodowych powinno to nastąpić w formie pisemnej poprzez złożenie stosownego podpisu na grupowej liście albo indywidualne oświadczenie. Brak potwierdzenia utrudni lub wręcz uniemożliwi pracodawcy udowodnienie realizacji tego obowiązku.

Skonkretyzować zagrożenie

Podstawową kwestią przy dokonywaniu oceny jest identyfikacja zagrożeń występujących na stanowisku pracy, które następnie należy ocenić. W przypadku wirusa SARS-CoV-2 największym zagrożeniem jest fakt jego łatwego rozprzestrzeniania się oraz ewentualne skutki zdrowotne dla osoby zakażonej. A skoro ocena ryzyka zawodowego ma na celu analizę zagrożeń oraz ustalenie środków profilaktycznych je eliminujących lub przynajmniej ograniczających, zasadne jest uwzględnienie w niej rozmiaru zagrożenia.
Naturalnie największe będzie ono w przypadku osób zatrudnionych na stanowiskach związanych z kontaktem z innymi osobami, a najmniejsze lub wręcz żadne w przypadku tych osób, które pracują zupełnie samodzielnie. Można się więc zastanawiać, czy dokonywać oceny pod względem zagrożenia koronawirusem w przypadku osoby zatrudnionej na samodzielnym (jednoosobowym) stanowisku, która wykonuje swoją pracę w odosobnionym pomieszczeniu (nie mając kontaktu z innymi pracownikami) lub wręcz w formie zdalnej (np. telepracy). Natomiast wątpliwości już być nie powinno w przypadku osób pracujących w zespołach wieloosobowych lub pomieszczeniach, w których przebywa kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt osób.
Warto w tym miejscu zauważyć, że pracodawca analizujący ryzyko zawodowe powinien oceniać jedynie te zagrożenia, które mogą występować podczas wykonywania przez pracownika obowiązków służbowych. Jednocześnie wirus SARS-CoV-2 ma lub może mieć ścisły związek z pracą. Pracownik mieszkający sam w domu jednorodzinnym, dojeżdżający do pracy własnym pojazdem, robiący wszystkie zakupy przez internet może bowiem skutecznie ograniczać ryzyko zakażenia w życiu prywatnym, a nie ma takiej możliwości w pracy, w której w jednym pomieszczeniu przebywa z innymi osobami. Dlatego tak istotna jest ocena zagrożenia oraz podjęcie skutecznych działań profilaktycznych.

Jak to zrobić

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym. Pierwszym etapem będzie zebranie informacji niezbędnych do jej przeprowadzenia. Powinny one dotyczyć m.in.:
  • lokalizacji stanowiska pracy i/lub realizowanych na nim zadań,
  • osób pracujących na stanowisku, ze szczególnym uwzględnieniem osób podatnych na oddziaływanie zagrożeń, jak np. kobiety w ciąży, pracownicy starsi,
  • wykonywanych zadań i czynności oraz sposobu i czasu ich realizacji przez pracujące na stanowisku osoby,
  • wymagań prawnych i norm względem analizowanego stanowiska,
  • zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane, i ich źródeł.
Informacji o analizowanym stanowisku mogą dostarczyć m.in. obserwacja środowiska pracy (w tym stosowanych środków pracy) oraz zadań wykonywanych na stanowisku pracy i poza nim, a także wywiady z pracownikami i/lub ich przedstawicielami. Zebrane w ten sposób informacje powinny zostać przeanalizowane w celu zidentyfikowania występujących zagrożeń. Sposób takiej identyfikacji ustala się w zależności od zakresu oceny i rodzaju zagrożeń. Rekomenduje się, aby był on jak najprostszy. Do powszechnie stosowanych należą przede wszystkim listy kontrolne, które mogą być opracowywane np. z wykorzystaniem wykazów czynników szkodliwych i/lub niebezpiecznych, zawartych w przepisach i normach. Nie zaleca się jednak ograniczać identyfikacji do zagrożeń wymienionych na liście, która jest jedynie narzędziem wspomagającym.
Kolejnym etapem będzie oszacowanie ryzyka zawodowego związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami. Polega ono na ustaleniu prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych dla zdrowia i życia pracowników następstw tych zagrożeń oraz ich ciężkości. Istnieje wiele metod szacowania ryzyka, a należą do nich m.in.: Risk Score, PHA (Preliminary Hazard Analysis), OWAS (Ovako Working Posture Analysis System), RULA (Rapid Upper Limb Assessment) czy według Polskiej Normy PN-N-18002:2011 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”. Pracodawca ma pełną dowolność doboru metody – może wybrać tę, która będzie najbardziej adekwatna do prowadzonej działalności, organizacji pracy, występujących zagrożeń itp. Z uwagi na to, że żadna z ww. metod nie jest w jakiś szczególny sposób zalecana do oceny zagrożenia, jakim jest SARS-CoV-2, pracodawca może dokonywać oceny ryzyka według własnego uznania, w ramach wyznaczonych przez obowiązujące przepisy.
WAŻNE Przepisy nie określają, w jaki sposób pracownik powinien potwierdzić fakt zapoznania się z oceną ryzyka zawodowego, ale dla celów dowodowych niewątpliwie powinno to nastąpić w formie pisemnej.
W praktyce bardzo często ryzyko zawodowe szacowane jest w skali trójstopniowej według PN-N-18002-2011 [tabela 1] Zgodnie z tą metodą ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia i prawdopodobieństwo ich wystąpienia można określić, stosując poniższe wskazówki:
  • do następstw o małej szkodliwości (M) zalicza się te urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy; są to czasowe pogorszenia stanu zdrowia, np. niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp.;
  • do następstw o średniej szkodliwości (Ś) zalicza się te urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absencji; są to np. zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego (np. zapalenie ścięgna) itp.;
  • do następstw o dużej szkodliwości (D) zalicza się te urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości i/lub śmierć; są to np. oparzenia III stopnia, oparzenia II stopnia dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenia słuchu itp.;
  • do mało prawdopodobnych (MP) zalicza się te następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika;
  • do prawdopodobnych (P) zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika;
  • do wysoce prawdopodobnych (WP) zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.
Tabela 1. Szacowanie ryzyka
Prawdopodobieństwo Ciężkość następstw
Mała Średnia Duża
Mało prawdopodobne małe1 małe1 średnie2
Prawdopodobne małe1 średnie2 duże3
Wysoce prawdopodobne średnie2 duże3 duże3
Ostatnim etapem oceny ryzyka zawodowego będzie ustalenie dopuszczalności tego ryzyka. W tym celu należy sięgnąć do aktów prawnych i/lub innych dokumentów normatywnych, a w razie ich braku pracodawca powinien ustalić własne kryteria dopuszczalności ryzyka z uwzględnieniem opinii ekspertów z dziedziny bhp (np. wytycznych PIP, Głównego Inspektoratu Sanitarnego, Centralnego Instytut Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego), własnych doświadczeń oraz opinii pracowników. W PN-N-18002-2011 zaproponowano ogólne zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz zalecenia dotyczące działań wynikających z oceny ryzyka.[tabela 2] [przykład]
Tabela 2. Wyznaczanie dopuszczalności
Oszacowanie ryzyka zawodowego Dopuszczalność ryzyka zawodowego Niezbędne działania
Duże (D) niedopuszczalne Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, to działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowanej pracy nie należy rozpoczynać do czasu zmniejszenia owego ryzyka do poziomu dopuszczalnego.
Średnie (Ś) dopuszczalne Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego.
Małe (M) Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie.

przykład

Co i jak oceniać w kontekście COVID-19
Jakie konkretne zagrożenia i sytuacje niepożądane warto poddać ocenie?
1) narażenie drogą powietrzno-kropelkową – przebywanie w atmosferze aerozolu powstającego na skutek kichania, kaszlu itp. osób zarażonych (wdychanie, kontakt aerozolu z błonami śluzowymi);
2) przenoszenie bezpośrednie – kontakt błon śluzowych lub skóry z materiałem potencjalnie zakaźnym;
3) wykonywanie pracy przez pracownika zarażonego COVID-19:
a) niezgłoszenie przez pracownika ekspozycji na COVID-19 – niepoddanie pracownika kwarantannie,
b) brak monitorowania swojego stanu zdrowia przez pracowników – nieświadomość zarażenia COVID-19;
4) nieprawidłowe stosowanie środków ochrony indywidualnej (nieumiejętne zakładanie i zdejmowanie środków ochrony, lekceważenie zasad stosowania środków ochrony, przekraczanie dopuszczalnego czasu stosowania poszczególnych środków ochrony);
5) nieświadomość lub ignorowanie zagrożenia:
a) nieprzestrzeganie zasad higieny osobistej – nieprawidłowe lub niedokładne mycie i dezynfekcja rąk,
b) ignorowanie konieczności mycia i dezynfekcji powierzchni i urządzeń w miejscu pracy – przeniesienie wirusa na błony śluzowe,
c) spożywanie posiłków w miejscach do tego nieprzeznaczonych – przeniesienie wirusa na posiłek,
d) nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń dotyczących ograniczenia przemieszczania się po terenie firmy – przenoszenie wirusa do pomieszczeń pracy, kontakt z osobą zarażoną;
6) nieprzestrzeganie reżimów sanitarnych podczas przemieszczania się między strefami brudną i czystą (niestosowanie środków ochrony indywidualnej, wchodzenie w strefę czystą w używanych ochronach osobistych, brak oznakowania stref i niezapoznanie pracownika z rozkładem poszczególnych stref);
7) brak lub niedostateczna ilość pomieszczeń socjalnych (brak możliwości odpoczynku oraz zjedzenia posiłku w warunkach higienicznych, spożywanie posiłków w miejscach do tego nieprzeznaczonych);
8) stres związany z obawą o zdrowie i życie swoje oraz swoich bliskich, koniecznością pozostawania w sytuacji ciągłego zagrożenia oraz w stanie wzmożonej koncentracji i napięcia; stany rozdrażnienia, uczucie bezsilności, brak chęci do pracy).
Przykładowa ocena aspektu nr 1
Czynności:
1) kontakt z osobą zarażoną COVID-19,
2) kontakt z powierzchniami skażonymi materiałem potencjalnie zakaźnym.
Zagrożenie/zdarzenie niepożądane: narażenie drogą powietrzno-kropelkową poprzez przebywanie w atmosferze aerozolu powstającego na skutek kichania, kaszlu itp. osób zarażonych (wdychanie, kontakt aerozolu z błonami śluzowymi).
Skutki: zarażenie, choroba, rozprzestrzenianie choroby.
Ciężkość następstw: D
Prawdopodobieństwo: P
Ryzyko początkowe: D
Przeciwdziałania:
‒ zapewnienie pracownikom certyfikowanych środków ochrony indywidualnej, dostosowanych do rodzaju zagrożenia (maski FPP2 lub FPP3, przyłbice) w razie konieczności przemieszczania się lub przebywania w pomieszczeniach skażonych,
‒ bezwzględne stosowanie przydzielonych środków ochrony indywidualnej,
‒ niezwłoczna wymiana środków ochrony po upływie ich czasu przydatności określonego w instrukcji producenta,
‒ ścisłe przestrzeganie instrukcji i procedur dezynfekcji skażonych pomieszczeń,
‒ monitorowanie swojego stanu zdrowia przez pracowników,
‒ niezwłoczne zgłaszanie każdej ekspozycji zgodnie z procedurą postępowania w przypadku ekspozycji pracownika na COVID-19.
Ryzyko końcowe:
Uwaga! Działania związane z oceną ryzyka zawodowego powinny być prowadzone przy współudziale przedstawicieli kadry kierowniczej, z zaangażowaniem pracowników lub ich przedstawicieli. Osoby, które na co dzień wykonują pracę na ocenianym stanowisku, często mogą bowiem udzielić informacji o występujących na nim konkretnych zagrożeniach, które dla osób oceniających byłyby trudne do ustalenia. W każdym przypadku konieczne jest konsultowanie przebiegu i wyników oceny oraz opracowywanych w jej wyniku planów działań zapobiegawczych i korygujących.

Działania profilaktyczne

Konsekwencją przeprowadzenia oceny ryzyka powinno być podjęcie działań profilaktycznych zmierzających do ograniczenia narażenia – w tym przypadku na zakażenie wirusem SARS-CoV-2 w trakcie pracy. Z całą pewnością to przede wszystkim pod tym kątem odbywać się będą wznowione kontrole PIP u pracodawców. Dlatego też w dobie SARS-CoV-2 z oceny ryzyka powinno wynikać, czy i ewentualnie jakie działania pracodawca podejmie w celu jego eliminacji/ograniczenia. Wśród nich powinny znaleźć się te, które wynikają z ogólnych wytycznych, m.in. GIS, PIP czy CIOP, a więc przede wszystkim:
  • wykonywanie pracy w sposób zdalny, gdy to możliwe,
  • mierzenie temperatury osobom wchodzącym na teren zakładu,
  • zapewnienie większych odległości między stanowiskami pracy,
  • zapewnienie środków do dezynfekcji dłoni oraz egzekwowanie obowiązku ich stosowania,
  • wprowadzenie obowiązku używania osłon ust i nosa w przestrzeniach wspólnych,
  • regularne dezynfekowanie powierzchni dotykowych (klamek itp.),
  • zakaz grupowania się (np. w stołówkach czy windach),
  • nakaz ograniczania spotkań służbowych do takich, które będą odbywały się za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej.
Naturalnie wszystkie działania powinny być dostosowane do specyfiki danej jednostki (ewentualnie stanowiska pracy bądź komórki organizacyjnej), tylko wtedy bowiem pozwolą osiągnąć wyznaczony cel, jakim jest zminimalizowanie ryzyka zakażenia w pracy.
Pracodawcy powinni zatem jak najszybciej, w sposób skrupulatny, dokonać oceny ryzyka zawodowego pod względem zagrożenia koronawirusem, aby uniknąć zarzutów niedopełniania tego obowiązku i nie narazić się na konsekwencje wynikające z art. 283 k.p. (kara grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł).
Uwaga! Zastosowane przez pracodawców środki zapobiegawcze powinny gwarantować, że wykonywanie pracy nie zwiększa prawdopodobieństwa zarażenia pracowników wirusem SARS-CoV-2 powyżej szacowanego dla innych członków społeczeństwa, którzy w życiu codziennym stosują się do wprowadzanych w związku z epidemią ograniczeń, nakazów i zakazów.

Wymogi osobowe

Wielu pracodawców zastanawia się, kto powinien dokonać oceny ryzyka zawodowego w aspekcie koronawirusa. Przepisy tego nie precyzują, pozostawiając pracodawcy wyznaczenie odpowiedzialnego za systemowe zarządzanie bhp. Z pewnością decyzja taka powinna zapaść po konsultacji z pracownikami i/lub ich przedstawicielami, na co wskazuje art. 23711 k.p.
Praktyka pokazuje, że rolę wiodącą, w tym planowanie i koordynację działań związanych z oceną, najlepiej powierzyć jednemu z członków ścisłego kierownictwa. Z kolei realizację zadań związanych ze zorganizowaniem i przeprowadzeniem oceny należy powierzyć osobom o odpowiednich kompetencjach, np. pracownikom służby bhp lub osobom wykonującym zadania tej służby.
Tam, gdzie jest to możliwe, a przede wszystkim w większych przedsiębiorstwach, ocenę ryzyka należy powierzać zespołom złożonym z pracowników przedsiębiorstwa. W ich skład mogą wchodzić np. przedstawiciel kadry kierowniczej, przedstawiciel (przedstawiciele) pracowników i specjalista ds. bhp. W razie potrzeby skład ten może być uzupełniany o specjalistów, których obecność jest niezbędna ze względu na występujące zagrożenia, np. lekarza medycyny pracy. Dodatkowo zaleca się, aby osoby te potrafiły formułować propozycje działań prowadzących do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego, a także oceniać ich skuteczność oraz identyfikować problemy, które powinny być rozwiązane z udziałem ekspertów zewnętrznych.