Subskrybuj nas na Youtube
Na możliwości oraz skutki prawne takiej zmiany wskazują w szczególności przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 Nr 16, poz. 93 ze zm., dalej jako: „k.c.”). Inne skutki prawne występują w sytuacji zmiany wierzyciela, a inne w odniesieniu do dłużnika. Wskazane przekształcenia osobowe w stosunku obligacyjnym mogą być następstwem zawartej umowy (dokonanej czynności prawnej) lub wynikać z obowiązujących przepisów prawnych ustawy.
Zmiana wierzyciela – przelew wierzytelności
– Umowa przelewu wierzytelności jest najpowszechniejszym rodzajem umownej zmiany podmiotowej w osobie wierzyciela odnoszącej się do stosunku zobowiązaniowego pomiędzy nim a dłużnikiem – mówi mec. Robert Nogacki, założyciel Kancelarii Prawnej Skarbiec. – Zgodnie z przepisem 509 § 1 k.c. wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wskazać należy, że wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki – tłumaczy.
Przelew wierzytelności (cesja) jest, zatem umową pomiędzy wierzycielem (cedentem), a osobą trzecią (cesjonariuszem), na mocy, której dotychczasowy wierzyciel przestaje być wierzycielem, natomiast dłużnik powinien spełnić świadczenie już do rąk nowego wierzyciela (cesjonariusza). Sytuacja prawna dłużnika nie zostaje faktycznie zmieniona czy zmodyfikowana poza tym, że musi on spełnić świadczenie do rąk nowego podmiotu.
Istotę cesji oddaje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2001 roku w sprawie o sygnaturze I CKN 379/00, który wskazał, iż w wyniku przelewu w rozumieniu art. 509 k.c. przechodzi na nabywcę ogół uprawnień przysługujących dotychczasowemu wierzycielowi, który zostaje wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego, jaki wiązał go z dłużnikiem. Innymi słowy, stosunek zobowiązaniowy nie ulega zmianie, natomiast zmienia się osoba uczestnicząca w nim po stronie wierzyciela.
Cessio legis, jako zmiana podmiotowa wierzyciela
Drugą możliwością zmiany podmiotowej po stronie wierzyciela, która nie powoduje wygaśnięcia stosunku zobowiązaniowego jest wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. Przedmiotowe wstąpienie możliwe jest wyłącznie w sytuacji, kiedy osoba trzecia spłaca cudzy dług nawet bez zgody dłużnika, jeżeli wierzytelność jest wymagalna (art. 518 k.c.).
Podmiotem spłacającym wierzyciela może być każda osoba trzecia, która spełnia świadczenie odpowiadające treści stosunku zobowiązaniowego, jaki łączy wierzyciela z dłużnikiem i to nawet bez zgody dłużnika pod warunkiem, że wierzytelność jest wymagalna. Wierzyciel nie może, bowiem odmówić przyjęcia zapłaty od osoby trzeciej (art. 356 § 2 k.c.). Skutkiem takiej zapłaty jest wykonanie obowiązku wobec wierzyciela (wykonanie zobowiązania) i ewentualne nabycie wierzytelności przez osobę trzecią – takie stanowisko wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 6 grudnia 1990 roku w sprawie o sygnaturze I ACr 60/90. Przedmiotowe wstąpienie może nastąpić albo na podstawie umowy (wtedy musi spełniać wymogi umowy przelewu), albo z mocy prawa (zachodzi tylko wtedy, gdy zobowiązanie istnieje w chwili zapłaty przez osobę trzecią).
Cessio legis jest wstąpieniem osoby trzeciej z mocy ustawy i możliwe jest w przypadkach konkretnie wskazanych w Kodeksie cywilnym, a mianowicie: 1) gdy osoba trzecia płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi, 2) jeżeli przysługuje jej prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia, 3) jeżeli działa za zgodą dłużnika w celu wstąpienia w prawa wierzyciela; zgoda dłużnika powinna być pod nieważnością wyrażona na piśmie oraz 4) jeżeli to przewidują przepisy szczególne.
Zmiana dłużnika – przejęcie długu
Przejęcie długu, które nie narusza treści istniejącego stosunku zobowiązania, a powoduje zmianę dłużnika określane jest mianem „zwalniającego przejęcia długu”. Kodeks cywilny w art. 519 § 2 stanowi, że przejęcie długu może nastąpić przez umowę między wierzycielem, a osobą trzecią za zgodą dłużnika albo poprzez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela. W obu przypadkach następuje wstąpienie we wszystkie obowiązki dłużnika, które zostały nałożone na niego przez umowy lub ustawy. Tym samym osoba trzecia dokonując przejęcia długu zobowiązana jest do zapłacenia wierzycielowi należności.
Umowa o przejęcie długu powinna być pod nieważnością zawarta na piśmie. To samo dotyczy zgody wierzyciela na przejęcie długu (art. 522 k.c.). Konsekwencją skutecznego przejęcia długu jest oczywiście zwolnienie dotychczasowego dłużnika od zobowiązania. Przejęcie długu jest korzystne nie tylko dla samego wierzyciela, który uzyska po drugiej stronie stosunku zobowiązanego osobę gwarantującą swoim majątkiem spełnienie świadczenia. Dla osoby dłużnika jest to również korzystne z uwagi na zwolnienie z obowiązku. Również osoba trzecia może być szczególnie zainteresowana przejęciem długu z uwagi na jego szczególny charakter lub przedmiot zobowiązania.
Przystąpienie do długu
– Sytuacją odwrotną do przejęcia długu jest przystąpienie do niego, które polega na przyłączeniu się kolejnego dłużnika do stosunku zobowiązaniowego – wyjaśnia mec. Nogacki. – Przystąpienie do długu następuje na podstawie ustawy lub umowy. Pojawienie się drugiego dłużnika obok dotychczasowego nie powoduje jego zwolnienia od obowiązku. Nowy dłużnik odpowiada za dług tak jakby to był jego dług. Nie może być natomiast uważany za poręczyciela. Podmiot decydujący się na przystąpienie do długu staje się więc dłużnikiem solidarnym. Pamiętać należy, że w związku z tym wierzyciel będzie mógł żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwolni pozostałych – tłumaczy mec. Nogacki.
Konkludując wskazać należy, że zmiana dłużnika lub wierzyciela w czasie trwania stosunku obligacyjnego wywołuje różne skutki prawne w zależności od dokonanej zmiany podmiotowej. Inny reżim prawny występuje bowiem w przypadku zmiany wierzyciela, a inny w odniesieniu do dłużnika.
Niemniej jednak wskazane przekształcenia osobowe stosunku obligacyjnym mogą być następstwem zawartej umowy (dokonanej czynności prawnej) lub wynikać z obowiązujących przepisów prawnych ustawy. Tym samym do zmiany podmiotowej może dojść w kilku określonych przypadkach, a mianowicie: na podstawie przelewu wierzytelności (art. 509 – 517 k.c.), wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 k.c.), przejęcia długu (art. 519 – 525 k.c.) czy kumulatywnego przystąpienia do długu (art. 554 k.c.).