Z początkiem tego roku w życie weszła ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej dla najuboższych, młodych i seniorów, kombatantów i weteranów, posiadaczy Karty Dużej Rodziny oraz ofiar klęsk. Na jej mocy w 380 powiatach Polski miały powstać 1524 punkty darmowej pomocy prawnej. Przewidziano, że około połowy z nich będą prowadzić organizacje pozarządowe.

Ustawę uchwalił parlament poprzedniej kadencji, a podpisał prezydent Andrzej Duda. Do końca roku trwały ostatnie uzgodnienia władz wojewódzkich i powiatowych z samorządami prawniczymi i z organizacjami pozarządowymi. "Wszyscy wojewodowie wystąpili do Ministra Finansów o uruchomienie środków na sfinansowanie nieodpłatnej pomocy prawnej. Minister Finansów uwzględnił te wnioski i przekazał środki za I kwartał" - zapewnił pod koniec tygodnia resort.

Po miesiącu obowiązywania ustawy resort sprawiedliwości - powołując się na dane z urzędów wojewódzkich - przyznał, że w styczniu były problemy z funkcjonowaniem niektórych punktów. Według tych danych 4 stycznia 2016 r. nie funkcjonowały jeszcze 82 punkty, 8 stycznia – 63 punkty, 12 stycznia – 35 punktów, 19 stycznia – 23 punkty, 25 stycznia – 19 punktów, a od 1 lutego działają już wszystkie 1524 punkty nieodpłatnej pomocy prawnej.

Według ministerstwa, po otwartych konkursach ofert prowadzenie 642 punktów powierzono 416 organizacjom pozarządowym. Pozostałe 882 punkty są prowadzone przez adwokatów i radców prawnych - szczegóły regulują porozumienia zawierane przez powiaty z okręgowymi radami adwokackimi oraz radami okręgowych izb radców prawnych. W skali kraju do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej zgłosiło się 2999 adwokatów i 2810 radców prawnych (łącznie 5 809 prawników); wpłynęły też 1644 oferty od organizacji pozarządowych.

Początkowo planowano, że organizacje pozarządowe otworzą 743 punkty. "Liczba punktów nieodpłatnej pomocy prawnej powierzona do prowadzenia w rzeczywistości organizacjom pozarządowym jest mniejsza od liczby wynikającej z przepisów ustawy m.in. z powodu niewyłonienia żadnej organizacji w otwartym konkursie ofert, czy też niepodpisania przez wyłonioną organizację umowy o prowadzenie punktu" - wyjaśnił resort.

Wejście w życie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej kończy wieloletnie wysiłki zmierzające do wprowadzenia takich przepisów. Propozycje omawiano od ponad dekady, a złożenie projektu planowało kilku ministrów sprawiedliwości. W styczniu 2013 r. Ministerstwo Sprawiedliwości informowało, że prace "nie będą przez obecny rząd prowadzone, a opieka prawna dla obywateli zwiększy się w związku z pracami deregulacyjnymi i wzrostem liczby prawników".

Zapewnienie ubogim prawa do sądu to wymóg europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Karty Praw Unii Europejskiej i standardów polskiej konstytucji. Od dłuższego czasu unijne instytucje wytykały Polsce, że nie oferuje najuboższym obywatelom darmowego dostępu do prawnika na etapie przedsądowym.

Ustawa była też wypełnieniem deklaracji złożonej przez premier Ewę Kopacz w expose, w którym zapowiedziała program "Prawo dla każdego", czyli bezpłatny dostęp niezamożnych obywateli do porad prawnych na poziomie lokalnym. Uchwaloną latem przez poprzedni parlament ustawę 26 sierpnia podpisał prezydent Andrzej Duda.

Ustawa przewiduje bezpłatną pomoc prawną dla osób, którym w okresie roku poprzedzającego zwrócenie się o pomoc przyznano świadczenie z pomocy społecznej; osób do 26. roku życia i tych, które ukończyły 65 lat; kombatantów i weteranów; posiadaczy Karty Dużej Rodziny oraz tych, którzy w wyniku klęsk żywiołowych, katastrof naturalnych lub awarii technicznych znalazły się w sytuacji zagrożenia lub poniosły straty.

Pomoc taka obejmuje: poinformowanie o obowiązującym stanie prawnym, o przysługujących uprawnieniach lub o spoczywających obowiązkach; wskazanie sposobu rozwiązania problemu prawnego; udzielenie pomocy w sporządzeniu projektu pisma, pod warunkiem jednak, że sprawa znajduje się na etapie przedsądowym i nie toczy się jeszcze postępowanie przygotowawcze; sporządzenie projektu pisma wszczynającego postępowanie sądowe albo postępowanie sądowoadministracyjne; sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym; ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego w postępowaniu sądowo-administracyjnym.

Pomoc nie może dotyczyć spraw podatkowych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej; spraw z zakresu prawa celnego, dewizowego i handlowego oraz związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, z wyjątkiem przygotowania do jej rozpoczęcia.

Nieodpłatna pomoc prawna cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem
Nieodpłatna pomoc prawna cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem

Zobacz również

Zgodnie z ustawą, w kraju powinno działać ponad 1,5 tys. punktów, w których udzielane będą bezpłatne porady w przeciętnym wymiarze 5 dni w tygodniu, co najmniej przez 4 godz. dziennie. Pomoc mają świadczyć adwokaci lub radcowie prawni na podstawie umowy zawartej z powiatem. Do udzielania bezpłatnych porad "w szczególnie uzasadnionych przypadkach" dopuszczono aplikantów adwokackich i radcowskich, działających z upoważnienia adwokata lub radcy prawnego.

Powiat może powierzyć prowadzenie połowy punktów na swym terenie organizacjom pozarządowym. W punktach prowadzonych przez te organizacje - obok pomocy adwokatów i radców - jest możliwe także uzyskanie porad dotyczących prawa podatkowego, które są udzielane przez doradców podatkowych. Organizacje pozarządowe mogą także zatrudniać do udzielania pomocy osoby, które ukończyły wyższe studia prawnicze, jeśli mają one co najmniej trzyletnie doświadczenie w wykonywaniu czynności związanych ze świadczeniem pomocy prawnej.

Dopuszczenie tej kategorii osób do udzielania pomocy wzbudziło najwięcej kontrowersji, sprzeciwiała się temu m.in. adwokatura. Adwokaci oceniali, że porady udzielane przez absolwentów prawa mogą być pomocą "drugiego gatunku". Ministerstwo Sprawiedliwości odpowiadało, że organizacje pozarządowe mają wieloletnie doświadczenie i praktykę w udzielaniu porad prawnych. Propozycja poprawki wykreślającej tę kategorię osób spośród udzielających bezpłatnej pomocy nie uzyskała większości w Senacie.

Pomoc prawna jest finansowana z budżetu państwa z części będącej w dyspozycji wojewodów przez udzielanie dotacji celowej powiatom. Ustawa ma też poprawiać edukację prawną społeczeństwa. Programy edukacyjne przeznaczone do realizacji w formie kampanii społecznych mają być realizowane we współpracy z organizacjami pozarządowymi, uczelniami i samorządami zawodowymi.

Pierwotnie projekt składał się z trzech części dotyczących: bezpłatnych porad prawnych, informacji prawnej - w postaci infolinii - oraz edukacji prawnej. Jeszcze na etapie prac sejmowej podkomisji zdecydowano jednak o wykreśleniu drugiej z tych części. Jak w czerwcu mówił PAP ówczesny minister sprawiedliwości Borys Budka, aplikacje mobilne połączone z dobrze działającą stroną internetową są lepsze niż tradycyjna infolinia z informacją prawną. Ponieważ MS pracuje nad takimi aplikacjami, zdecydowano się zrezygnować z mniej nowoczesnej infolinii telefonicznej.