Świadkowie przemocy domowej wkrótce zyskają dodatkową ochronę

Krzyk zza ściany nie powinien pozostać anonimowy. Resort sprawiedliwości wprowadza rozwiązania, które mają zachęcić świadków przemocy do jej ujawniania. Nowe prawo wzmacnia pozycję świadków, także tych wymagających szczególnej ochrony i specjalnych procedur, m.in. małoletnich, z niepełnosprawnościami i o obniżonej sprawności intelektualnej

Dziś wiele osób nie chce informować o przemocy domowej, do której dochodzi w ich bezpośrednim otoczeniu. Nie dlatego, że pozostają obojętni na rozgrywający się obok nich dramat. Nie robią tego często w obawie, że sami mogą paść ofiarą osoby dopuszczającej się przemocy. Tymczasem walczyć ze zjawiskiem można tylko poprzez jego ujawnienie. Pomóc w tym mają nowe rozwiązania, które wprowadzi wchodząca w życie już w połowie sierpnia ustawa antyprzemocowa 2.0.

Na co może liczyć ten, kto chce zdemaskować brutalnie zachowującego się sąsiada, czy członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym? Podstawowa zmiana polega na tym, że pozostanie bezpieczny: nie musi się już obawiać, że po zgłoszeniu sprawy właściwym organom i podjęciu interwencji przez policję, sprawca zapuka do drzwi z karczemną awanturą.

Dodatkowe środki ochrony świadków

Ustawa antyprzemocowa 2.0 wprowadza natychmiastowy zakaz kontaktowania się sprawcy z krzywdzonymi – zarówno osobiście, jak i na odległość. Dla policji i sądu przesłanką do zastosowania tego narzędzia jest stwarzanie przez sprawcę przemocy w rodzinie zagrożenia dla życia lub zdrowia innego członka rodziny. Dodatkowo sąd może orzec zakaz również wtedy, gdy dochodzi do nękania osoby dotkniętej przemocą za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, wzbudzającego u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie naruszające jej prywatność (art. 11aa ust. 2 u.p.p.r.). Oznacza to, że zastosowanie środków ochrony przed stalkingiem będzie możliwe także na gruncie pozakarnym.

Dookreślono też przesłanki zmiany lub uchylenia orzeczonego nakazu przez sąd. Dzięki temu zakaz będzie mógł zostać odwieszony tylko wtedy, gdy sprawca nie będzie już stanowił zagrożenia dla ofiary przemocy domowej i innych osób. Warunkiem do tego jest udział przez niego w programie korekcyjno-edukacyjnych lub programie psychologiczno-terapeutycznym albo innych formach oddziaływań i terapii, w tych mających na celu leczenie uzależnień. Jeśli natomiast była prowadzona procedura Niebieskie karty, to brany jest pod uwagę jej przebieg i efekty, jakie przyniosły podjęte w jej ramach działania.

Przyjazne tryby przesłuchań i pouczeń

Znowelizowano także art. 52a k.p.k., uzupełniając go o kwestionariusz indywidualnej oceny pokrzywdzonego. Dzięki temu organ prowadzący postępowanie karne będzie mógł ustalić właściwości i warunki osobiste pokrzywdzonego, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw popełnionego na jego szkodę przestępstwa, przy uwzględnieniu charakteru tego przestępstwa oraz okoliczności jego popełnienia. Pozwoli to szybko i sprawnie zidentyfikować potrzeby pokrzywdzonego pod kątem czynności procesowych.

Co ważne – ocena indywidualna obejmie także świadka niebędącego pokrzywdzonym, jeżeli występują u niego zaburzenia psychiczne, rozwojowe, zakłócenia zdolności postrzegania lub odtwarzania postrzeżeń uzasadniające przekonanie, że przesłuchanie powinno się odbyć w trybie określonym w art. 185e, co wzmocni pozycję tych osób w postępowaniu karnym.

Przyjęto bowiem, że świadome uczestnictwo w postępowaniu karnym możliwe będzie tylko wtedy, gdy jego uczestnik będzie miał wiedzę o przysługujących mu uprawnieniach i ciążących na nim obowiązkach. Uwzględniono tym samym, że nie wszyscy – czy to z uwagi na wiek, czy też inne cechy osobowe – mają jednakowe możliwości zrozumienia kierowanego do nich przekazu. Chodzi zwłaszcza o formuły prawne – niejednokrotnie uważane za skomplikowane także przez prawników.

Dzięki nowelizacji art. 300 k.p.k. pouczenia mają być jasne i zrozumiałe dla każdego, w tym dla osób niekorzystających z pomocy obrońcy lub pełnomocnika, małoletnich, ubezwłasnowolnionych, z niepełnosprawnościami, ale i tych, u których na skutek choroby lub z wiekiem doszło do obniżenia lub utraty sprawności intelektualnej.

Dodatkowo dla osób nieporadnych ze względu na wiek lub stan zdrowia oraz osób, które nie ukończyły 18 lat, zostaną opracowane wyjaśnienia przedstawiające w prosty sposób opisowy lub graficzny znaczenie określonych terminów. Przygotowywane są wzory takich wyjaśnień na użytek policji, prokuratur i sadów, poza tym będą dostępne dla każdego – poprzez stronę resortu sprawiedliwości.

Dzięki nowelizacji osoba przesłuchiwana, która nie ukończyła 18 lat (art. 171 k.p.k.), a także osoby przesłuchiwane w trybach szczególnych (art. 185a–185c, 185e k.p.k.), otrzymają przed rozpoczęciem procedury informacje co do jej przebiegu, sposobu i warunków jej prowadzenia. Od doręczenia informacji do terminu przesłuchania powinny upłynąć co najmniej trzy dni. Jeśli jednak zagraża to dobru postępowania, można odstąpić od tej zasady.

Dla wzmocnienia ochrony osób, które nie ukończyły 18 lat, czynności z ich udziałem będą przeprowadzane – w miarę możliwości – w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba że będzie to stało na przeszkodzie dobru postępowania. Do tej pory taka możliwość była zagwarantowana dla osób do 15. roku życia. Nowością jest też możliwość skorzystania z takiego trybu przez nieletnich, wobec których czynności będą prowadzone w obecności osoby pełnoletniej przez nich wskazanej (art. 171 par. 3 k.p.k.).

Na specjalny przyjazny tryb przesłuchania mogą też liczyć osoby z zaburzeniami psychicznymi, rozwojowymi, zakłóceniami zdolności postrzegania lub odtwarzania spostrzeżeń. Został on wprowadzony w art. 185e k.p.k. i dotyczy pokrzywdzonego oraz świadka. Ten ostatni może zostać przesłuchany wyłącznie wówczas, gdy jego zeznania mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy – i tylko raz. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, w której zostaną ujawnione nowe okoliczności sprawy lub gdy zostanie uwzględniony wniosek oskarżonego, który nie miał obrońcy podczas pierwszego przesłuchania. W rejestrowanym przesłuchaniu będzie wówczas uczestniczył biegły psycholog, a jeśli trzeba – także biegły posiadający wiedzę z zakresu komunikacji wspomagającej i alternatywnej (augmentative and alternative communications, AAC). Termin ten odnosi się do wszelkich form komunikacji umożliwiających porozumiewanie się inne niż werbalne i jest przewidziany dla osób całkowicie pozbawionych mowy oraz tych, które posługują się nią w znacznie ograniczonym stopniu – np. z bardzo niewyraźną artykulacją.

Świadkowie, do których zalicza się osoby pokrzywdzone, będą mogli poza tym liczyć na ochronę ich prywatności. Wprowadzony zostaje bowiem zakaz zadawania wprost pytań dotyczących ich życia seksualnego, chyba że będzie to niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy. Regulacja ta jest wypełnieniem art. 54 konwencji stambulskiej, który zobowiązuje strony do przyjęcia środków ustawodawczych lub innych w celu zapewnienia, by dowody związane z wcześniejszymi życiem seksualnym i trybem życia ofiary były dopuszczane tylko wówczas, gdy to właściwe i konieczne.

Stop złośliwym praktykom

Ale na tym nie koniec zmian, które mają poprawić sytuację świadków przemocy domowej. W art. 185a-c oraz 185 e k.p.k.: wprowadzono „wniosek dowodowy” jako formę domagania się przez oskarżonego ponownego przesłuchania pokrzywdzonego lub świadka. Taki wniosek można oddalić, gdy ponowne przesłuchanie nie będzie możliwe lub nie będzie zmierzało do ustalenia, czy wyjaśnienia okoliczności sprawy, albo też będzie np. przejawem złośliwości wobec osoby przesłuchiwanej, służył jej „gnębieniu”, a tym samym zbędnemu przedłużaniu postępowania.

Nowe przepisy przewidują, że biegły psycholog biorący udział w przesłuchaniu powinien być osobą płci wskazanej przez świadka, chyba że będzie to utrudniać postępowanie. Według projektodawcy nie można wykluczyć, że małoletni krzywdzony przez ojca będzie preferował obecność psychologa – kobiety, a kobieta z niepełnoprawnością intelektualną krzywdzona przez córkę – psychologa mężczyzny. Odstępstwo od przyjętej zasady ma być możliwe tylko, gdy będzie to utrudniać postępowanie.

Uzupełnieniem dla tych przepisów ma być zmiana w ustawie prawo o ustroju sądów powszechnych (art. 82a u.s.p.). Zgodnie z nią sędzia orzekający w sprawach z zakresu prawa karnego powinien co cztery lata uczestniczyć w szkoleniu i doskonaleniu zawodowym organizowanym przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury lub w innych formach doskonalenia zawodowego. Celem jest ustawiczne uzupełnianie specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych z zakresu przesłuchiwania osób do 18. roku życia, zarówno dzieci pokrzywdzonych i świadków przestępstw, jak i dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym oraz osób, o których mowa w art. 185c k.p.k. i 185e k.p.k.

partner projektu: