Ubezwłasnowolnienie może - w uproszczeniu - kojarzyć się z utratą prawa do swobodnego decydowania o swoim życiu. W praktyce rzeczywiście trochę tak jest, jednakże celem tej instytucji prawnej jest troska i dbałość o dobro osoby ubezwłasnowolnianej. Na czym polega ta procedura?

Ubezwłasnowolnienie całkowite jest możliwe, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, człowiek nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że taka osoba pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską. Trzeba mieć na uwadze, że ubezwłasnowolnienie całkowite może dotyczyć osób już po 13. roku życia.

Ubezwłasnowolnienie częściowe natomiast ma miejsce gdy człowiek, z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, jest w takim stanie, że nie uzasadnia on jeszcze ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc dla tej osoby do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

„Brak jest przeszkód do orzeczenia ubezwłasnowolnienia w sytuacji, gdy poprawa stanu zdrowia ma charakter przejściowy, a sama choroba ma charakter przewlekły i utrwalony” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 29 stycznia 2015 r., sygn. akt I ACa 694/14).

Skutki ubezwłasnowolnienia różne w zależności od jego rodzaju

W przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego, czynności prawne dokonane przez taką osobę są nieważne. Ubezwłasnowolniony całkowicie może zawierać jedynie umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, chyba że pociągają one za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ubezwłasnowolnionej i wtedy również są nieważne.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo posiada natomiast ograniczoną zdolność do czynności prawnych, dlatego z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych ustawą, do ważności jej czynności prawnych, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi. Trzeba też mieć na uwadze, że ubezwłasnowolnienie częściowe jest możliwe tylko wobec osób pełnoletnich. Dzieje się tak dlatego, że małoletni i tak nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, stąd orzekanie wobec nich ubezwłasnowolnienia częściowego skutkującego ograniczeniem zdolności do czynności prawnych, byłoby już bezcelowe.

Jakimi będą umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach?

Taki charakter mają nie tylko drobne zakupy (np. zakup biletu), ale także np. umowa o usługę gastronomiczną, fryzjerską, kosmetyczną, zakup odzieży itp.

„Na gruncie art. 20 Kodeksu cywilnego charakter umowy należy oceniać z pewną elastycznością – zależy on przede wszystkim od wieku danej osoby (…), od charakteru danej umowy w stosunkach społecznych, stopnia złożoności procedury jej zawierania czy wykonywania (…) Prowadzenie działalności gospodarczej we własnym imieniu przez przedsiębiorcę (…) wymaga posiadania przez przedsiębiorcę, będącego osobą fizyczną, pełnej zdolności do czynności prawnych” (Kodeks cywilny. Komentarz, red. Gutowski 2021, wyd. 3).

Jeśli chodzi o kwestię możliwości zawarcia ślubu, to nie może go zawrzeć osoba ubezwłasnowolniona całkowicie (mówi o tym art. 11 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Może to uczynić natomiast osoba ubezwłasnowolniona częściowo, jednakże musi uzyskać zgodę Sądu. Unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia może żądać każdy z małżonków, lecz nie można unieważnić małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, w momencie gdy ubezwłasnowolnienie zostało już uchylone.

Osoba ubezwłasnowolniona nie może sporządzić ani odwołać swego testamentu. Do tych czynności trzeba pełnej zdolności do czynności prawnych, zgodnie z art. 944 Kodeksu cywilnego. Testament sporządzony przez daną osobę po orzeczeniu wobec niej ubezwłasnowolnienia, jest zatem nieważny. Jeśli jednak spadkodawca sporządził testament przed swym ubezwłasnowolnieniem, albo już po jego uchyleniu, to testament jak najbardziej będzie wtedy ważny. Dla ważności testamentu istotny pozostaje bowiem stan spadkodawcy w chwili jego sporządzenia.

Należy też mieć na uwadze, że w sprawach przekraczających zakres tzw. zwykłego zarządu majątkiem osoby, nad którą sprawowana jest opieka bądź kuratela, zarówno opiekun jak i kurator muszą uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Będzie tak np. w kwestii zakupu i sprzedaży mieszkania. Dlatego pozostają w błędzie ci, którzy myślą, że ubezwłasnowolniając kogoś, można łatwo rozporządzać majątkiem takiej osoby.

Jeśli chodzi o kwestie formalne wniosku o ubezwłasnowolnienie, to sądem właściwym do jego złożenia będzie Sąd Okręgowy według miejsca zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Sprawę rozpozna trzyosobowy skład sędziowski. Wniosek o ubezwłasnowolnienie podlega opłacie wysokości 100 zł.

Osobami uprawnionymi do złożenia tego wniosku są:

1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;

3) jej przedstawiciel ustawowy.

„Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., sygn. III CZP 38/16). Należy pamiętać, że ten, kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.

Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania, co powinno się odbyć w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego.

Czy sąd może orzec ubezwłasnowolnienie częściowe, gdy wniosek dotyczy ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Takie orzeczenie jest niedopuszczalne. Sąd jest związany danym wnioskiem. Nie należy traktować ubezwłasnowolnienia częściowego jako w pewien sposób „zawartego” w ubezwłasnowolnieniu całkowitym. Są to odrębne rozwiązania prawne.

„Wniosek o ubezwłasnowolnienie może być uzasadniony albo nieuzasadniony. Nie jest możliwe jego częściowe uwzględnienie i częściowe oddalenie. W konsekwencji zgodnie z art. 321 w zw. z art. 13 § 2 KPC, sąd jest związany wnioskiem w sprawie o ubezwłasnowolnienie, w tym rodzajem ubezwłasnowolnienia jakie ma być orzeczone, co nie wyłącza oczywiście możliwości formułowania wniosków ewentualnych tj. żądania orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego, gdyby żądanie orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego okazało się bezzasadne” postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2018 r., sygn. I CSK 541/18).

adwokat Pamela Opoczka, Kancelaria Pamela Opoczka