Będąc stroną postępowania, niejednokrotnie zastanawiamy się, kto będzie w nim orzekał. Czy będzie to sędzia kobieta czy mężczyzna, w jakim wieku i z jak dużym zawodowym doświadczeniem. Pamiętajmy jednak, że nie w każdym przypadku jesteśmy „skazani” na tego sędziego, którego nałożył nam system losowego przydziału spraw. Występują bowiem przewidziane prawem sytuacje dopuszczające wyłączenie sędziego od udziału w postępowaniu karnym.
W procesie karnym sędzia może podlegać wyłączeniu z mocy samego prawa lub wskutek złożonego przez stronę wniosku.
Wyłączenie sędziego z mocy prawa
Jeśli chodzi o sytuacje wyłączenia z mocy prawa, to zostały one enumeratywnie wyliczone w art. 40 k.p.k. Przepis ten brzmi następująco:
§ 1. Sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio;
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób;
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli;
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły;
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze;
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie;
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone;
8)(uchylony)
9) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw;
10) prowadził mediację.
§ 2. Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.
§ 3. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie, zaskarżonego w trybie kasacji lub objętego skargą nadzwyczajną, nie może orzekać co do tego wniosku, kasacji lub skargi.
Można powiedzieć, że powyższy przepis wprowadza zasadę, że bez względu na okoliczności danej sprawy, sędzia musi zostać z niej wyłączony, jeśli zachodzi któraś ze wskazanych przyczyn. Wyłączenie sędziego od udziału w sprawie obejmuje wówczas nie tylko orzekanie o odpowiedzialności karnej oskarżonego, ale również rozpoznawanie wszelkich występujących w sprawie kwestii pobocznych, będących także przedmiotem sędziowskiego rozpoznania.
Pamiętajmy zatem, że wyłączony sędzia nie może dokonywać żadnych czynności w sprawie, a wyłączenie to obejmuje każde stadium procesu.
Wyłączenie sędziego od udziału w sprawie na wniosek
Może się jednak zdarzyć, że żadna z przyczyn wymienionych w art. 40 k.p.k. nie zachodzi, zaś mamy obawy co do bezstronności sędziego orzekającego w naszej sprawie i wolelibyśmy aby on jednak jej nie rozpoznawał. Z pomocą przychodzi nam w takiej sytuacji przepis z art. 41 k.p.k., który dopuszcza wyłączenie sędziego od udziału w sprawie na nasz wniosek, jeśli zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego bezstronności. Trzeba jednak mieć na uwadze ograniczenie czasowe, albowiem takowy wniosek, złożony już po rozpoczęciu przewodu sądowego, nie zostanie rozpoznany, chyba że wykażemy, iż przyczyna wyłączenia sędziego powstała lub stała się dla nas (tj. strony postępowania) znana dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego.
Jeśli chodzi o okoliczności, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie, to należy zaznaczyć, że są one zróżnicowane i traktowane uznaniowo.
Bezstronność może wynikać bowiem np. ze związków osobistych sędziego z uczestnikami postępowania, ale związków niewchodzących w zakres relacji osobistych opisanych w art. 40 § 1 k.p.k.
Należy zarazem mieć na uwadze, że sędzia nie musi być dla każdego uczestnika procesu osobą zupełnie obcą. „O wyłączeniu nie może decydować sam fakt znajomości danej osoby albo pokrewieństwa lub powinowactwa z nią. Rozstrzygające znaczenie ma charakter i zażyłość istniejących kontaktów” (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. prof. dr hab. Jerzy Skorupka, 2020, wyd. 33). „Sam fakt incydentalnych kontaktów sędziego z rodziną pokrzywdzonego i to kontaktów, których charakter należy uznać za czysto neutralny, a nawet oficjalny, nie przekonuje o zasadności wyłączenia sędziego od rozpoznania sprawy” (postanowienie Sądu Apelacyjnego z dnia 6 listopada 2019 r., sygn. II AKa 188/19).
Z pewnością można mieć zastrzeżenia co do bezstronności sędziego w sytuacji, gdy publicznie głoszone przez niego poglądy dają podstawę do przypuszczenia, że będzie on tendencyjny w swym orzekaniu, a poglądy te są dla interesów którejś ze stron niekorzystne. Jako dyskwalifikujące ocenić należy wszelkie uprzedzenia sędziego mające podłoże narodowościowe, rasowe, wyznaniowe, polityczne itp. (zob. post. Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dn. 13.11.1997 r., sygn. II AKa 210/97).
Również zachowanie sędziego w toku rozprawy może podważać jego bezstronność. „Słusznie więc już na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. Sąd Najwyższy przyjmował, że sędziowie ujawniający swój osobisty stosunek do oskarżonego przed wydaniem wyroku powinni zostać wyłączeni od rozpoznawania jego sprawy (wyr. Sądu Najwyższego z dnia 14.10.1960 r., sygn. II K 250/60) (…). W doktrynie akcentuje się, że istotne jest także, aby sędzia nie sprawiał wrażenia, że zajął określone stanowisko w kwestii przedmiotu procesu przed jego zakończeniem, co czyniłoby go niechętnym dla argumentacji przeczących jego założeniom” (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. prof. dr hab. Jerzy Skorupka, 2020, wyd. 33). Nie bez znaczenia dla oceny bezstronności sędziego w sprawie będzie również jego mimika oraz gesty. Sędzia nie powinien bowiem swoim zachowaniem, w tym np. nerwowym nastawieniem, sprawiać wrażenia stronniczości.
Jeśli chodzi o kwestię przebiegu procedury wyłączenia sędziego, to w przypadku stwierdzenia przesłanek jego wyłączenia ex lege (czyli z mocy prawa), sędzia powinien z własnej inicjatywy złożyć do akt sprawy stosowne oświadczenie stwierdzające jego wyłączenie ze sprawy. Jeśli zaś sędzia nie złoży takiego oświadczenia, to wyłączenie następuje poprzez postanowienie sądu, przed którym sprawa się toczy, wydane na wniosek strony postępowania albo z urzędu.
Z kolei w przypadku zaistnienia uzasadnionej wątpliwości co do bezstronności sędziego, jego wyłączenie może nastąpić na podstawie jego własnego wniosku, ale też wniosku strony (złożonego na piśmie lub do protokołu rozprawy) lub z urzędu. Postanowienie o wyłączeniu sędziego następuje postanowieniem sądu, przed którym sprawa się toczy.
Wniosek o wyłączenie sędziego nie może stanowić sposobu walki z wydanymi przez niego rozstrzygnięciami procesowymi, z którymi strona postępowania się nie zgadza - do tego bowiem służą stosowne środki odwoławcze. Przepisy dotyczące wyłączenia sędziego realizują zapewnione każdemu konstytucyjne prawo do rozpoznania sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.