Postępowanie upadłościowe wobec konsumentów

Upadłość konsumencka to potoczne określenie dla postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, które uregulowane zostało w art. 491[1] – 491[12] znowelizowanej ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej zwanej „Pr.u.n.” lub „Ustawą”). Ustawodawca stanął na stanowisku, iż prawo do ogłoszenia upadłości ma stanowić dla konsumenta swoisty przywilej, z którego nie zawsze, i co najważniejsze, nie każdy niewypłacalny dłużnik będzie mógł skorzystać. Ideą, jaka przyświecała ustawodawcy, a na co wskazują przyjęte przez ustawodawcę rozwiązania, było stworzenie możliwości „oddłużenia” tych konsumentów, którzy popadli w stan niewypłacalności w sposób, w istocie rzeczy, niezawiniony, a jednocześnie dają „gwarancję”, iż w toku postępowania upadłościowego spłacą swoich wierzycieli, w jak najwyższym stopniu, zgodnie z ustalonym planem, a po zakończeniu postępowania będą dbać o swoją kondycję finansową i ponownie nie popadną w stan niewypłacalności.

Upadłość konsumencka nie dla każdego

W rezultacie, upadłość będzie mogła zostać ogłoszona jedynie wobec tych konsumentów, którzy mają, określoną w Ustawie, zdolność upadłościową. Ustawa stanowi, iż zdolność upadłościowa przysługuje dłużnikowi, który stał się niewypłacalny wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności (art. 491[3] ust. 1 Pr.u.n.). Przy tym, pod pojęciem „niewypłacalnego” rozumiemy dłużnika, który nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań (art. 11 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Upadłość obejmująca liwidację majątku konsumenta

Postępowanie upadłościowe dotyczące konsumentów prowadzi się według stosowanych odpowiednio przepisów o postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego, z wyłączeniem przepisów o których mowa w art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. Tym samym, wyłączono, między innymi, możliwość ogłoszenia względem konsumenta upadłości z możliwością zawarcia układu.

Sądem upadłościowym, właściwym dla spraw o ogłoszenie upadłości konsumenta, jest, podobnie jak w przypadku przedsiębiorców, sąd rejonowy - sąd gospodarczy.

Tylko dłużnik może wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości

Wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić tylko dłużnik (art. 491[2] ust. 2 Pr.u.n.). Tym samym, uprawnienie do inicjacji postępowania upadłościowego względem konsumenta nie przysługuje jego wierzycielom, i to niezależnie od tytułu przysługującego im roszczenia. Brak uprawnienia po stronie wierzycieli jest konsekwencją przyjęcia przez ustawodawcę założenia, iż upadłość konsumencka jest przywilejem dłużnika, a więc nie powinien on być do niej „przymuszany”. W rezultacie, ustawodawca nie nakłada na konsumenta obowiązku, o którym mowa w art. 21 Pr.u.n., tj. obligatoryjnego zgłoszenia do sądu wniosku o ogłoszenie upadłości, w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym konsument stałby się niewypłacalny (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Opłata stała od wniosku o ogłoszenie upadłości

Od wniosku konsumenta pobierana będzie opłata stała w kwocie 200 złotych. Dla porównania, opłata od wniosku o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy wynosi 1000 złotych. Wskazuje to na cel ustawodawcy, jakim jest niewątpliwie redukcja kosztów postępowania upadłościowego względem konsumentów.

Ponadto, konsument, inaczej niż przedsiębiorca, uprawniony jest do ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych, w tym kosztów od wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 32 ust. 1 Pr.u.n.).

Wniosek nieodpowiadający wymogom formalnym lub nienależycie opłacony

W przeciwieństwie do wniosku dłużnik o ogłoszenie upadłości składanego przez przedsiębiorcę, wniosek konsumenta nieodpowiadający wymogom określonym w Ustawie lub nienależycie opłacony zwraca się dłużnikowi wraz z wezwaniem do uzupełnienia lub opłacenia wniosku (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 28 ust. 1 Pr.u.n.).

Czynności sprawdzające sądu

Sąd, niezwłocznie po otrzymaniu wniosku o ogłoszenie upadłości, zwraca się do naczelnika urzędu skarbowego właściwego dla dłużnika o udzielenie informacji, czy dłużnik w ciągu ostatnich pięciu lat przed złożeniem wniosku zgłaszał fakt dokonania czynności prawnych podlegających opodatkowaniu (art. 491[2] ust. 4 Pr.u.n.). Ponadto, sąd zasięga również informacji w Krajowym Rejestrze Sądowym, czy dłużnik jest wspólnikiem spółek handlowych.

Podstawy oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości

Sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli niewypłacalność konsumenta nie powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności. Ustawodawca, w art. 491[3] ust. 1 Pr.u.n. wskazał przykładowe okoliczności, które wykluczają możliwość ogłoszenia upadłości przez konsumenta, tj. przypadek, gdy dłużnik zaciągnął zobowiązanie będąc już niewypłacalnym, oraz, gdy do rozwiązania stosunku pracy dłużnika doszło z przyczyn leżących po stronie pracownika lub za jego zgodą. Wskazać należy, iż ww. katalog okoliczności ma charakter otwarty, a wskazane przez ustawodawcę okoliczności należy traktować jako wyliczenie jedynie przykładowe.

Przy formułowaniu ww. katalogu, zasadne wydaje się będzie, między innymi, sięgnięcie do dorobku doktryny i judykatury, który powstał na tle wykładni art. 1 uchylonego Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 roku Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. 1934 Nr 93, poz. 836 ze zm.). Dla przypomnienia, art. 1 stanowił, iż „Kupiec, który wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności zaprzestał płacenia długów lub przewiduje w najbliższej przyszłości zaprzestanie ich płacenia, może żądać otwarcia postępowania celem zawarcia układu z wierzycielami”

Sąd oddala również wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli w stosunku do dłużnika w okresie dziesięciu lat przez złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 491[3] ust. 2 Pr.u.n.):

- prowadzono postępowanie upadłościowe lub inne postępowanie, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań albo w którym zawarto układ; lub

- prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym nie zaspokojono wszystkich wierzycieli, a dłużnik po zakończeniu lub umorzeniu postępowania zobowiązań swych nie wykonał; lub

- prowadzono postępowanie upadłościowe według przepisów o upadłości konsumenckiej, jeżeli postępowanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek wszystkich wierzycieli; lub

- czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Ponadto, sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości także w przypadkach, o których mowa w art. 12 i art. 13 Pr.u.n. Przepisy te znajdują bowiem odpowiednie zastosowanie przy upadłości konsumenckiej (art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n. oraz art. 4 Pr.u.n.).

Masa upadłości

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek konsumenta staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu jego wierzycieli.

Konsument zobowiązany jest do wskazania i wydania syndykowi całego swojego majątku oraz wszelkich niezbędnych dokumentów dotyczących majątku oraz rozliczeń, np. z organami podatkowymi, pod sankcją umorzenia postępowania (art. 491[4] Pr.u.n.). Podkreślić należy, iż obowiązek wskazania i w konsekwencji wydania syndykowi majątku obejmuje także lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym dłużnik zamieszkuje.

Z sumy uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, o którym mowa powyżej, wydziela się i przekazuje konsumentowi kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres dwunastu miesięcy (art. 491[6] ust. 1 Pr.u.n.). Powyższa kwota, na wniosek syndyka, określana jest przez sędziego-komisarza, który bierze pod uwagę potrzeby mieszkaniowe dłużnika, w tym liczbę osób pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 491[6] ust. 2 Pr.u.n.). Kwota ta ma zapewnić środki na pokrycie kosztów związanych z potrzebami mieszkaniowymi dłużnika i jego rodziny, w początkowym okresie procesu „wychodzenia” z dotychczasowych problemów finansowych.

Do czasu sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego i przekazania kwoty, o której mowa powyżej, na rzecz dłużnika, sędzia-komisarz może przyznać zaliczkę na poczet tej kwoty (art. 491[6] ust. 3 Pr.u.n.).

W razie wątpliwości, które z przedmiotów należących do dłużnika wchodzą w skład masy upadłości, na wniosek syndyka lub dłużnika, rozstrzyga sędzia-komisarz (art. 491[5] Pr.u.n.). Na postanowienie sędziego-komisarza w tym względzie przysługuje zażalenie.

Syndyk masy upadłości

W razie ogłoszenia upadłości konsumenta powołuje się syndyka, który prowadzi likwidację masy upadłości (art. 156 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.). Sędzia-komisarz może jednak zezwolić, aby likwidację prowadził upadły konsument, jedynie pod nadzorem syndyka (art. 491[2] ust. 5 Pr.u.n.), co niewątpliwie może przyczynić się do obniżenia kosztów postępowania upadłościowego względem konsumenta.

Powołanie syndyka wygasa z mocy prawa, z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli (art. 491[8] Pr.u.n.), o którym mowa poniżej.

Plan spłaty wierzycieli

Syndyk sporządza i składa sędziemu-komisarzowi plan podziału funduszu masy upadłości konsumenta (art. 347 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[2] ust. 1 Pr.u.n.).

Następnie, po sporządzeniu ostatecznego planu podziału, nie wcześniej jednak niż po opuszczeniu zamieszkałego przez dłużnika domu jednorodzinnego lub lokalu mieszkalnego, sąd wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli (art. 491[7] ust. 1 Pr.u.n.). W planie tym określa się:

- w jakim zakresie i w jakim czasie dłużnik jest obowiązany spłacać należności niezaspokojone na podstawie planu podziału; oraz

- jaka część zobowiązań dłużnika, po wykonaniu planu spłaty wierzycieli, zostanie umorzona.

W planie spłaty wierzycieli uwzględnia się wszystkie zobowiązania dłużnika powstałe do dnia ustalenia planu.

Plan spłaty ustalany jest przez sąd, na wniosek dłużnika. W tym celu, sąd przeprowadza rozprawę, o której terminie zawiadamia się wszystkich wierzycieli konsumenta. Sąd nie jest jednak związany wnioskiem dłużnika co do treści planu spłaty i, na żądanie wierzyciela w tym względzie, może ustalić bardziej korzystne dla wierzycieli warunki spłaty.

Podkreślić należy, iż ustalenie planu spłaty wierzycieli nie narusza ich praw wobec poręczyciela lub współdłużnika upadłego konsumenta, ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego oraz hipoteki morskiej, jeśli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej (art. 491[7] ust. 5 Pr.u.n.). Ponadto, wskazać należy, iż do zobowiązań upadłego powstałych po prawomocnym ustaleniu planu spłaty nie stosuje się art. 146 ust. 4 Pr.u.n. (art. 491[2] ust. 6 Pr.u.n.), który stanowi, w szczególności, iż w czasie postępowania upadłościowego niedopuszczalne jest wszczęcie postępowań egzekucyjnych z masy upadłości przeciwko upadłemu.

W okresie wykonywania planu spłaty, na dłużnika nałożony zostaje szereg ograniczeń i obowiązków, które mają na celu ochronę praw jego wierzycieli. Upadły konsument nie może dokonywać czynności prawnych przekraczających granice zwykłego zarządu, chyba, że zaciągnięcie zobowiązania jest niezbędne dla utrzymania jego i osób, w stosunku do których ciąży na nim ustawowy obowiązek dostarczania środków utrzymania (art. 491[9] ust. 1 i 2 Pr.u.n.). Powyższy wyjątek, nie dotyczy jednak zakupów dokonywanych na raty lub z odroczoną płatnością.

Ponadto, upadły konsument zobowiązany zostaje do corocznego składania sądowi sprawozdań z wykonywania planu spłaty wierzycieli, do końca kwietnia, za poprzedni rok kalendarzowy (art. 491[9] ust. 3 Pr.u.n.). Do sprawozdania upadły konsument powinien dołączyć kopię rocznego zeznania podatkowego. W sprawozdaniu, dłużnik wskazuje osiągnięte przychody, spłacone kwoty oraz nabyte składniki majątkowe o wartości przekraczającej dwukrotność minimalnego wynagrodzenia za pracę, określonego w odrębnych przepisach.

Przemijające przeszkody w realizacji planu spłaty

Upadły konsument, który doświadcza przeszkód w realizacji planu spłaty wierzycieli, uprawniony jest do złożenia do sądu wniosku o przedłużenie terminu spłaty lub zmianę wysokości poszczególnych płatności (art. 491[10] ust. 1 Pr.u.n.). Podstawą do uwzględnienia wniosku upadłego konsumenta jest jednak przemijający charakter doznawanych przeszkód. Łączny okres, o który można przedłużyć termin spłaty wierzytelności, nie może zaś przekroczyć dwóch lat.

Sąd wysłuchuje wierzycieli upadłego konsumenta przed wydaniem postanowienia w przedmiocie wniosku, o którym mowa powyżej. Na postanowienie sądu w tym względzie przysługuje zażalenie.

Istotna poprawa sytuacji majątkowej upadłego konsumenta w okresie wykonywania planu spłaty

W przypadku, gdy upadły konsument – w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli – dozna istotnej poprawy sytuacji majątkowej (np. wygra na loterii, przyjmie spadek, otrzyma darowiznę), każdy z wierzycieli może wystąpić do sądu z wnioskiem o podwyższenie kwot przypadających im w planie spłaty (art. 491[10] ust. 2 Pr.u.n.). Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy poprawa sytuacji majątkowej upadłego konsumenta wynika ze zwiększenia się jego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskiwanych z osobiście wykonywanej działalności zarobkowej. Wskazane ograniczenie ma na celu zmotywować upadłego konsumenta do rozwoju i awansu zawodowego, już w trakcie wykonywania planu spłaty wierzycieli.

Sąd orzeka o ewentualnej zmianie planu spłaty po przeprowadzeniu rozprawy, o której terminie zawiadamia się upadłego konsumenta i wszystkich wierzycieli objętych tym planem. Na postanowienie to przysługuje zażalenie.

Uchylenie planu spłaty wierzycieli

- upadły konsument nie wykonuje obowiązków ustalonych w planie spłaty;

- w corocznym sprawozdaniu z wykonania planu spłaty, upadły konsument zataił swoje przychody;

- w okresie wykonywania planu spłaty, upadły konsument dokonywał czynności przekraczających granice zwykłego zarządu;

- upadły konsument ukrywał majątek;

- czynność prawna upadłego konsumenta została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Podstawą do uchylenia planu spłaty wierzycieli jest zainstnienie chociażby jednej z powyższych przesłanek. Sąd rozstrzyga w przedmiocie wniosku wierzyciela na rozprawie, o której zawiadamia się upadłego konsumenta i wszystkich wierzycieli objętych planem spłaty. Na postanowienie sądu w tym zakresie przysługuje zażalenie.

Umorzenie niezaspokojonych zobowiązań upadłego konsumenta

Jak zostało powyżej wskazane, w planie spłaty wierzycieli określa się jaka część niezaspokojonych zobowiązań upadłego konsumenta ma zostać umorzona. Po wykonaniu przez dłużnika obowiązków okreslonych w planie spłaty, sąd wydaje postanowienie o umorzeniu tych zobowiązań oraz o zakończeniu postępowania upadłościowego (art. 491[12] ust. 1 Pr.u.n.). Orzekając o umorzeniu zobowiązań upadłego konsumenta, sąd bierze pod uwagę jego możliwości zarobkowe, wysokość niezaspokojonych wierzytelności i realność ich zaspokojenia w przyszłości (art. 370 ust. 1 Pr.u.n. w związku z art. 491[7] ust. 3 Pr.u.n.). Umorzenie niezaspokojonych zobowiązań nie może jednak obejmować świadczeń okresowych, których tytuł prawny nie wygasł, oraz zobowiązań powstałych po ogłoszeniu upadłości (art. 491[12] ust. 3 Pr.u.n.).

Karol Czepukojć. Prawnik w kancelarii adwokatów i radców prawnych.