Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt zmiany ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Resort chce, aby projektowana ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2009 roku.

Celem zmiany ustawy jest podniesienie skuteczności przepisów jako środka mającego przeciwdziałać przewlekłości postępowań oraz mającego zapewnić trwały, efektywny i realny tryb przeciwdziałania przewlekłości postępowania przygotowawczego, sądowego i wykonawczego na poziomie krajowym, a tym samym wykonania ciążących na Polsce zobowiązań wynikających z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Dotychczasowa praktyka

Zdaniem MS, praktyka stosowania dotychczasowej ustawy pozwala stwierdzić, iż nie stanowi ona w pełni skutecznego środka przeciwdziałającego przewlekłości postępowania. Analiza skarg wniesionych do sądów od momentu wejścia w życie ustawy, czyli od roku 2004 ukazuje, że nawet gdy stwierdzona zostaje przewlekłość postępowania sądy zbyt rzadko stosują środek o charakterze kompensacyjnym, jakim jest odpowiednia suma pieniężna. Zastrzeżenie budzi sama wysokość kwot przyznawanych przez sądy wynosząca zaledwie 20 proc. kwoty maksymalnej, jaką sądy władne są przyznać skarżącym. Jak wykazuje praktyka, sądy dokonując oceny długotrwałości postępowania nie uwzględniają standardów orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w zakresie braku ustalenia podstawowej przesłanki, jaką jest ocena, czy postępowanie nie trwa dłużej niż to jest konieczne do rozpoznania sprawy. Orzecznictwo ETPC przywiązuje dużą wagę do istnienia krajowych środków prawnych pozwalających na dokonywanie sądowej kontroli prawidłowości i terminowości czynności podejmowanych przez organy wymiaru sprawiedliwości. W rozumieniu art.13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, brak jest w prawie polskim skutecznego środka odwoławczego do władz krajowych na nadmierną długość postępowania przygotowawczego.

Jak podkreśla resort, projektowana ustawa wypełnia tę lukę mając na względzie, iż instytucja skargi do ETPC ma charakter subsydiarny w stosunku do systemów krajowych gwarantujących prawa człowieka.

Założenia projektu ustawy

Przedłożony projekt ustawy przewiduje możliwość złożenie skargi na przewlekłość postępowania przygotowawczego, jeżeli na skutek działania, lub bezczynności prokuratora prowadzącego albo nadzorującego to postępowanie, doszło do naruszenia prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Projekt zakłada, że określone dotychczas w art.2 ust.2 ustawy kryteria oceny pojęcia rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie będą miały zastosowanie także w odniesieniu do postępowania przygotowawczego. Kryteria te wzorowane są bowiem na stanowisku ETPC.

Projekt przewiduje, że skargę odnośnie postępowania przygotowawczego wnosi się do prokuratora prowadzącego sprawę lub nadzorującego to postępowanie, zaś sądem właściwym do rozpoznania tej skargi jest sąd przełożony nad sądem, który byłby właściwy rzeczowo do rozpoznania sprawy.

Odnośnie postępowania sądowego i wykonawczego projekt nakłada obowiązek niezwłocznego przedstawienia skargi przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze-wraz z aktami sprawy- sądowi właściwemu.

W projekcie został przyjęty sposób informowania przez sąd prokuratora przełożonego nad prokuratorem prowadzącym albo nadzorującym postępowanie przygotowawcze o wniesionej skardze dotyczącej przewlekłości postępowania przygotowawczego.

Usprawnienie dotychczasowej praktyki

Podstawowym sposobem uwzględnienia skargi jest stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy , nastąpiło naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Projekt przyjmuje również rozwiązanie w sytuacji, gdy skarga na przewlekłość postępowania jest zasadna, a strona w skardze zażądała wydania sądowi rozpoznającemu sprawę lub prokuratorowi wiążących zaleceń, wówczas sąd właściwy zaleca podjęcie odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie. Do tej pory ustawa w takich wypadkach pozostawiała sądowi właściwemu uprawnienie wydania zaleceń wiążących. Żądanie wydania takich zaleceń stanowi realny środek przeciwdziałania dalszemu istnieniu przewlekłości postępowania.

W celu zwiększenia efektywności skargi na przewlekłość postępowania projekt przewiduje obligatoryjne zasądzenie przez sąd sumy pieniężnej 20 000 złotych na rzecz skarżącego, o ile wystąpi on z takim żądaniem , a skarga okaże się zasadna. W chwili obecnej ustawa przewiduje zasądzenie fakultatywnej kwoty w wysokości nieprzekraczącej 10 000 złotych.

Powyższe rozwiązania spełniają zatem w pełni wymogi określonego orzecznictwem ETPC co do skuteczności krajowego środka na przewlekłość postępowania. Będą one również stanowiły istotne wzmocnienie działań nadzorczych nad prokuraturą i sądami.

Opinie dotyczące projektu ustawy

Projekt został przedstawiony w celu wydania opinii Rzecznikowi Praw Obywatelskich, Trybunałowi Konstytucyjnemu, Sądowi Najwyższemu, Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu, Krajowej Radzie Sądownictwa, samorządom korporacji prawniczych, a także Stowarzyszeniu Prokuratorów RP i Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Ta ostatnia wykazała braki obowiązującej ustawy i projektowanej nowelizacji. Proponowane rozwiązanie co do sposobu i wysokości zasądzanych sum pieniężnych w razie stwierdzenia przewlekłości postępowania znacznie poprawia sytuacje skarżących, ale nie rozwiązuje problemu definitywnie. Według Fundacji powinno nastąpić przyjęcie możliwości dochodzenia kwoty pieniężnej w dowolnej wysokości, co pociągałoby zmianę modelu skargi z postępowania incydentalnego na postępowanie autonomiczne.

Anna Sergiej