Irena Lipowicz, Rzecznik Praw Obywatelskich.

W wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik Praw Obywatelskich poruszył problem braku dostępu osoby zatrzymanej do pomocy prawnej z urzędu. W ocenie RPO obowiązujące przepisy naruszają zasady sprawiedliwości społecznej i równości wobec prawa oraz konstytucyjne prawo do obrony, czyniąc go w wielu przypadkach iluzorycznym.

Na gruncie przepisów postępowania karnego, prawo do korzystania z pomocy prawnej z urzędu aktualizuje się dopiero od momentu uzyskania statusu podejrzanego tj. od wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, bądź przystąpienia do przesłuchania osoby w charakterze podejrzanego.

Powyższe oznacza, że zatrzymany w trybie art. 244 K.p.k. pozbawiony jest możliwości wnioskowania o ustanowienie mu adwokata z urzędu, w sytuacji kiedy nie stać go na opłacenie pomocy prawnej na własny koszt. Pozbawiony zostaje również pomocy obrońcy z urzędu podczas pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego. Wniosek o ustanowienie tego przedstawiciela procesowego może złożyć bowiem dopiero z chwilą uzyskania statusu podejrzanego. W ocenie Rzecznika, sytuacja taka prowadzi w istocie do naruszenia prawa do obrony takich zatrzymanych, albowiem prawo do obrony jest wówczas prawem iluzorycznym.

Tak ukształtowane prawo powoduje nierówne traktowanie poszczególnych zatrzymanych i warunkuje im dostęp do pomocy prawnej w zależności od tego, czy stać ich na taką pomoc, czy też nie, co z kolei stanowi o dyskryminowaniu mniej zamożnych zatrzymanych w dostępie do prawa do obrony - uważa Rzecznik.

Zdaniem RPO, zachowanie osoby zatrzymanej w pierwszej fazie postępowania może rzutować na cały jego przebieg. Fachowa pomoc prawna nabiera w tej sytuacji szczególnego znaczenia, pozwala ona bowiem zatrzymanemu zrozumieć jakie znaczenie prawne z punktu widzenia prowadzonego postępowania będą miały jego wypowiedzi oraz składane przez niego oświadczenia. Niezbędna może okazać się fachowa pomoc prawna przy sporządzaniu środków zaskarżenia, w tym zażalenia na zatrzymanie- uważa Rzecznik. Dalej wskazuje, że udział adwokata w czynnościach związanych z zatrzymaniem jest gwarancją należytego traktowania osób zatrzymanych, z wykluczeniem ich poniżającego i nieludzkiego traktowania.

Prawo osoby zatrzymanej do niezwłocznego dostępu do fachowej pomocy prawnej jest dlatego w myśl uniwersalnych standardów kształtujących zasady ochrony osób pozbawionych wolności, rozwiązaniem o fundamentalnym charakterze- dodaje.

W ocenie RPO uregulowanie w art. 245 K.p.k. prawa dostępu do adwokata jedynie z wyboru, przysługującego osobie zatrzymanej procesowo, jest odstępstwem od obowiązującej w państwach prawa zasady zapewnienia pomocy prawnej z urzędu osobom ubogim we wszystkich sytuacjach faktycznych uzasadnionych ich sytuacją procesową. Ze względu na rolę, jaką ma do spełnienia adwokat zatrzymanego, a w przypadku udzielenia mu pełnomocnictwa jego przedstawiciel procesowy, rozwiązanie takie narusza konstytucyjne prawo do obrony, czyniąc go w wielu przypadkach iluzorycznym oraz nie może być uznane za zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej- uważa Rzecznik. Prowadzi ono również do naruszenia zasady równości wobec prawa ukonstytuowanej w art. 32 ust 1 Konstytucji RP- wskazuje.