Małgorzata Gach, radca prawny, doradca podatkowy, partner Kancelaria GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER - adwokaci i radcowie prawni sp.p. oraz Natalia Majerz, aplikant radcowski, Kancelaria GACH, HULIST, MIZIŃSKA, WAWER - adwokaci i radcowie prawni sp.p.

Fakt, że przepisy Ustawy o podatku od towarów i usług są skomplikowane i w dużej mierze niejasne nie jest dla nikogo żadną tajemnicą. Jednym z tematów budzących istotne wątpliwości interpretacyjne jest np. kwestia zasad opodatkowania podatkiem VAT czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego. Zmiana regulacji prawnych w tym zakresie, która miała miejsce od dnia 1 stycznia 2011 r. zmultiplikowała dotychczasowe problemy podatników w tych tematach. Dopiero zestawienie interpretacji podatkowych jakie się od tej daty pojawiły z orzecznictwem administracyjnym może pozwolić na częściowe przynajmniej rozwiązanie powstałych wątpliwości.

A te powstają w szczególności wokół sformułowania art. 43 ust. 1 pkt 37) w zw. z art. 43 ust. 13 i 14 Ustawy o podatku VAT. Zgodnie bowiem z punktem 37 powołanego przepisu, zwalnia się z opodatkowania „usługi ubezpieczeniowe, usługi reasekuracyjne i usługi pośrednictwa w świadczeniu usług ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych, a także usługi świadczone przez ubezpieczającego w zakresie zawieranych przez niego umów ubezpieczenia na cudzy rachunek, z wyłączeniem zbywania praw nabytych w związku z wykonywaniem umów ubezpieczenia i umów reasekuracji”. Z pozoru jasną regulację komplikują jednakże dalsze zapisy Ustawy. I tak art. 43 ust. 13 Ustawy o podatku VAT stanowi, że: „Zwolnienie od podatku stosuje się również do świadczenia usługi stanowiącej element usługi wymienionej w ust. 1 pkt 7 i 37-41, który sam stanowi odrębną całość i jest właściwy oraz niezbędny do świadczenia usługi zwolnionej zgodnie z ust. 1 pkt 7 i 37-41.”, natomiast w ustępie 14 czytamy, że „Przepisu ust. 13 nie stosuje się do świadczenia usług stanowiących element usług pośrednictwa, o których mowa w ust. 1 pkt 7 i 37-41.”.

Zatem czy usługa pośrednictwa ubezpieczeniowego, stanowiąca element właściwej usługi pośrednictwa, podlega opodatkowaniu czy też nie? Co miał na myśli racjonalny ustawodawca stwierdzając, że z jednej strony usługa stanowiąca element usługi pośrednictwa podlega zwolnieniu, ale z drugiej strony nie korzysta z tej regulacji? Czy wobec powyższego usługi świadczone przez brokera lub pośrednika ubezpieczeniowego, działającego w imieniu innego brokera lub pośrednika, podlegają zwolnieniu czy też nie?

Zagadnienie to generuje dwa problemy. Pierwszym jest znalezienie odpowiedzi na pytanie czy jest istotny, z punktu widzenia podatku VAT, status podmiotu świadczącego czy też odbierającego usługę. Drugi dotyczy wątpliwości co do katalogu cech danej działalności, które zdecydują o korzystaniu ze zwolnienia.

Odnosząc się do pierwszej ze wskazanych kwestii zauważyć należy, że brzmienie przywołanych przepisów wskazuje na przyjęcie przez ustawodawcę modelu, w którym znaczenie ma aspekt przedmiotowy usług. Rozróżnienie na usługi, które korzystają ze zwolnienia i takie, które są opodatkowane, opiera się w tym zakresie jedynie na przesłance rodzaju świadczonej usługi (cech, które ją rozróżniają), przy jednoczesnym pominięciu statusu (cechy) podmiotu świadczącego te usługi oraz ich odbiorcy. Nieco inaczej kwestia ta uregulowana została w Dyrektywie 112. W akcie tym, w art. art. 135 ust. 1 lit. a) przyjęto, ze państwa członkowskie zwalniają od podatku VAT m.in. transakcje ubezpieczeniowe i reasekuracyjne, wraz z usługami pokrewnymi świadczonymi przez agentów ubezpieczeniowych i brokerów ubezpieczeniowych. Natomiast polska ustawa VAT w art. 43 ust. 13 i 14 w zw. z ust. 1 pkt 37) nie odnosi się do statusu podmiotu świadczącego daną usługę. Istotny jest zatem jedynie charakter świadczonych usług, natomiast fakt uzyskania zezwolenia oraz wpisu do rejestru brokerów ubezpieczeniowych czy też świadczenia usługi na rzecz klienta lub biura brokerskiego, nie ma znaczenia prawnego.

Warto zaznaczyć, że jest ustalonym prawem precedensowym, że zwolnienia określone w Dyrektywie stanowią autonomiczne pojęcia prawa wspólnotowego, którego to celem jest uniknięcie rozbieżności w stosowaniu systemu podatku VAT w poszczególnych Państwach Członkowskich. Zwolnienia te należy interpretować w ogólnym kontekście wspólnego systemu VAT. Dyrektywa nie podaje definicji transakcji ubezpieczeniowych ani usług pokrewnych świadczonych przez agentów i brokerów ubezpieczeniowych. Kwestia ta stała się zatem przedmiotem rozważań Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE). Wydaje się przy tym, że , TSUE w swoich orzeczeniach wykazuje znacznie bardziej liberalne nastawienie do kwestii zwolnień niż to wynikające z brzmienia art. 135 ust. 1 lit. a Dyrektywy 112. Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą, dla podatkowej kwalifikacji usługi na gruncie VAT znaczenie ma jej charakter, a nie status odbiorcy czy świadczącego usługę. Taka interpretacja przepisów Dyrektywy 112 zdaje się potwierdzać zasadność unormowań przyjętych w polskiej ustawie. Przykładowo, takie stanowisko zostało przedstawione w wyroku z dnia 16 września 2004 roku w sprawie Cimber Air A/S przeciwko Skatteministeriet (C-382/02): „Zwolnienia od podatku stanowią samodzielne instytucje prawa wspólnotowego, które należy widzieć w kontekście wspólnego systemu podatku VAT wprowadzonego w szóstej dyrektywie (…). System ten oparty jest w szczególności na dwóch zasadach. Po pierwsze, podatek VAT jest pobierany od każdej usługi lub dostawy towarów przez podatnika odpłatnie. Po drugie, zasada neutralności podatkowej nie dopuszcza, aby uczestnicy obrotu dokonujący transakcji tego samego rodzaju byli w kwestii poboru podatku VAT traktowani odmiennie.”. W podobnym tonie wypowiedział się TSUE w sprawie C-124/07 pomiędzy J.C.M. Beheer B.V. a Staatssecretaris van Financiën stwierdzając: „W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że zgodnie z orzecznictwem stwierdzenie posiadania statusu brokera lub pośrednika ubezpieczeniowego zależy od cech badanej działalności. (…) okoliczność, iż broker lub pośrednik ubezpieczeniowy nie pozostaje w bezpośrednim stosunku ze stronami umowy ubezpieczenia lub reasekuracji do zawarcia której się przyczynia, lecz pozostaje z nimi jedynie w pośrednim stosunku, za pośrednictwem innego podatnika, który sam pozostaje w bezpośrednim stosunku z jedną ze stron tej umowy, i z którym ów broker lub pośrednik ubezpieczeniowy jest związany umownie, nie wyklucza, by świadczone przez niego usługi były zwolnione od podatku od wartości dodanej na mocy tego przepisu.”. Co więcej, Trybunał podkreślił, że „z zasady neutralności podatkowej wynika, że podmioty gospodarcze powinny mieć możliwość wyboru modelu organizacyjnego, który z czysto gospodarczego punktu widzenia byłby dla nich najbardziej odpowiedni, nie narażając się na to, że dokonywane przez nie czynności nie będą objęte zwolnieniem z opodatkowania”. Zagadnieniem pośrednictwa zajął się również TSUE w sprawie C-453/05: „pośrednictwo stanowi działalność polegająca na pośredniczeniu, która może obejmować między innymi wskazywanie stronie danej umowy okazji do zawarcia takiej umowy, przy czym celem takiej działalności jest czynienie wszystkiego, co niezbędne, aby dwie strony zawarły umowę, a sam pośrednik nie ma żadnego interesu w zakresie treści umowy. Zatem pojęcie pośrednictwa nie wymaga koniecznie, aby pośrednik działający jako subagent agenta głównego kontaktował się bezpośrednio z dwiema stronami umowy, aby negocjować wszystkie klauzule, jednakże pod warunkiem, że jego działalność nie ogranicza się do zobowiązania do wykonania części czynności faktycznych związanych z umową”.

Podsumowując, na gruncie dyrektywy VAT orzecznictwo wypracowało pogląd, na mocy którego nie jest ważny status podmiotu świadczącego lub odbierającego usługę, a jedynie jej charakter. Tym bardziej na gruncie polskiej ustawy VAT, która w ogóle nie wspomina przy okazji zwolnienia od podatku VAT świadczenia usługi pośrednictwa ubezpieczeniowego o statusie podmiotu - należałoby przyjąć, że istotny jest w tym przypadku tylko i wyłącznie charakter świadczonej usługi.

Gdyby zwolnienie miało być wyłączone w stosunku do niektórych kategorii podmiotów (np. tzw. subagentów), ustawodawca uczyniłby to wprost w ustawie o podatku od towarów i usług, a tego nie uczynił. Uwzględniając zatem postulat racjonalnego ustawodawcy oraz dominujące znaczenie wykładni językowej przepisów prawa podatkowego, uznać należy iż jest to zabieg celowy. Liczy się zatem jedynie charakter usługi, a nie status podmiotów biorących udział w jej wykonaniu.

W konsekwencji należy uznać, iż zakres powołanych zwolnień, w tym dotyczących pośrednictwa, powinien być na gruncie ustawy rozumiany szerzej, co znajduje potwierdzenie w wydanej dnia 22 lipca 2013 roku przez Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy interpretacji indywidualnej w sprawie o sygnaturze ITPP2/443-422/13/EK. Organ uznał za prawidłowy wywód Wnioskodawczyni, iż: „Istotne jest to, że z punktu widzenia powołanych przepisów, ze zwolnienia będą korzystać usługi świadczone przez podmiot nie mający statusu, przykładowo ubezpieczyciela, banku, czy brokera, jeżeli usługi przez te podmioty wykonywane można uznać za usługi pośrednictwa w świadczeniu usług wymienionych w art. 43 ust 1 pkt 37-41 ustawy.”