dr Adam Bodnar, sekretarz Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, adiunkt w Zakładzie Praw Człowieka WPiA UW

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (ETPCz) nie pozostał obojętny wobec sytuacji w Gruzji. We wtorek, 12 sierpnia 2008 r., wydał postanowienie o zastosowaniu tzw. środka doraźnego (interim measure

Zgodnie z Regułą 39 Regulaminu ETPCz, Izba Trybunału albo Prezes ETPCZ może na wniosek strony lub innej zainteresowanej osoby, albo z własnej inicjatywy, zalecić stronom Europejskiej Konwencji Praw Człowieka każdy środek doraźny, który uważa, że należy zastosować w interesie stron Konwencji, albo w celu zabezpieczenia właściwego postępowania przed Trybunałem.

Reguła 39 jest stosowana dość rzadko przez ETPCz – kiedy faktycznie sytuacja tego wymaga. Zazwyczaj Trybunał wydaje postanowienia o środku doraźnym w sprawach dotyczących cudzoziemców zagrożonych ekstradycją do państw, w których mogą ich spotkać tortury czy kara śmierci lub też w sprawach dotyczących bezpośrednego zagrożenia życia skarżących (np. nakazanie leczenia psychiatrycznego dla więźnia podejmującego próby samobójcze). W 2007 r. na 1.060 wniosków pochodzących z całej Europy, ETPCz zastosował Regułę 39 w 252 sprawach.

Państwa zazwyczaj dostosowują się do żądań Trybunału w Strasburgu i podejmują działania wnioskowane przez Trybunał (np. wstrzymują się z ekstradycją do czasu ostatecznego rozpoznania sprawy przez Trybunał). Zdarzają się jednak niechlubne wyjątki. Jedna z najgłośniejszych spraw tego typu dotyczyła prawnika M. Chodorkowskiego, który przed aresztowaniem poważnie chorował na AIDS i inne choroby będące konsekwencją osłabienia odporności organizmu. Pomimo opinii lekarskich nakazujących leczenie w szpitalu specjalistycznym, został aresztowany. ETPCz w trybie Reguły 39 zażądał zwolnienia z aresztu i przeniesienia go do szpitala odpowiedniego do leczenia AIDS. Rząd Rosji nie odpowiedział na wezwanie ETPCz, twierdząc, że ma on zapewnione leczenie na terenie zakładu karnego (sprawa nr 46468/06, Aleksenyan przeciwko Rosji

W związku z konfliktem w Gruzji, dnia 11 sierpnia 2008 r. do ETPCz zwrócił się Rząd Gruzji z wnioskiem o zastosowanie Reguły 39 w stosunku do Rosji. W szczególności Rząd Gruzji zażądał, aby skutkiem środka doraźnego było powstrzymanie się przez Rosję od podejmowania jakichkolwiek działań, które mogą zagrozić życiu lub zdrowiu ludności cywilnej, a także pozwolenie na działania humanitarne ratowniczych sił gruzińskich na rzecz poszkodowanej ludności cywilnej oraz żołnierzy. Wniosek o wydanie środka doraźnego został złożony wraz ze skargą na naruszenie art. 2 Konwencji (prawo do życia), art. 3 Konwencji (zakaz tortur oraz poniżającego i nieludzkiego traktowania), oraz art. 1 Prot. Nr 1 do Konwencji (poszanowanie prawa własności).

Dzień po złożeniu wniosku, 12 sierpnia 2008 r., Prezes ETPCz działając w imieniu Izby Trybunału zdecydował się na zastosowanie Reguły 39. Prezes ETPCz stwierdził, że „obecna sytuacja daje podstawy do rzeczywistego i ciągłego ryzyka poważnych naruszeń Konwencji.” Prezes ETPCz – w celu uniknięcia tych naruszeń - wezwał obydwie strony konfliktu i zarazem strony Konwencji – Gruzję oraz Rosję – do przestrzegania ich zobowiązań na podstawie Konwencji, w szczególności art. 2 i art. 3 Konwencji. Jednocześnie wezwał rządy obu państw do informowania jakie środki zostały podjęte, aby Konwencja była przestrzegana.

Znaczenie środka doraźnego na obecnym etapie może wydawać się symboliczne, gdyż rozwiązanie konfliktu zależy przede wszystkim od istnienia woli politycznej oraz uwarunkowań i nacisków dyplomatycznych. Konwencja jest jednak aktem prawa międzynarodowego. Sprzeciw wobec działań organów prawnomiędzynarodowych jest naruszaniem zobowiązań podjętych na arenie międzynarodowej. Środek doraźny jest zatem jednym ze sposobów nacisku wspólnoty państw europejskich na zwaśnione strony. Przypomina bowiem, że oba państwa są członkami Rady Europy oraz stronami Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Tym samym wiążą je określone zobowiązania co do przestrzegania praw człowieka, co się także przekłada na sposoby rozwiązywania konfliktów.

ETPCz odniósł się w swoim postanowieniu o środku doraźnym do obu stron konfliktu, podczas gdy wniosek o jego wydanie składany był tylko przez Gruzję. W ten sposób ETPCz chciał prawdopodobnie wskazać, że naruszenia praw człowieka mogły być dokonywane przez obie strony konfliktu, a przy tym nie przesądzać z góry przez które i w jakim zakresie. ETPCz w ten sposób przypomniał także, ze oba państwa są stronami Konwencji i zobowiązane są do stosowania określonych standardów, w tym w szczególności powstrzymywania się od użycia siły do rozwiązywania konfliktów. Środek doraźny został także zastosowany na zasadzie abstrakcyjnej – w odniesieniu do zagrożeń dla praw człowieka wiążących się z wojną, a nie w odniesieniu do sytuacji konkretnej jednostki, której prawa są naruszane.

Konflikt w Gruzji spowodował jak do tej pory wiele ofiar. Ofiary lub ich rodziny zapewne będą poszukiwały sprawiedliwości i zadośćuczynienia za ich krzywdę przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, tak jak to ma wciąż miejsce w związku z wojną w Czeczenii i licznymi sprawami przegrywanymi przez Rosję. System Konwencji nie polega jednak na tym, aby po kilku latach przyznawać odszkodowania za naruszenia praw Konwencji. Jego istota polega na tym, aby prawa gwarantowane w Konwencji były na co dzień przestrzegane przez państwa-strony, a do takich konfliktów jak w Gruzji w ogóle nie dochodziło.