Mieszkańcy każdej gminy sprawują władzę w sposób bezpośredni – poprzez referendum lub za pośrednictwem organów gminy wybieranych w wyborach samorządowych. Organami gminy, wyłanianymi w głosowaniu powszechnym, są: rada gminy oraz wójt (ewentualnie burmistrz czy prezydent miasta).
Rada gminy jest organem stanowiącym o wszelkich działaniach samorządu. Pełni funkcję prawodawczą i w tym wymiarze decyduje o kierunku rozwoju gminy. Sprawuje również kontrolę nad działalnością organu wykonawczego, jakim jest wójt. Tak więc określenie rady gminy i wójta organami gminy jest niczym innym jak zastosowaniem systemu oddzielenia władzy prawodawczej od wykonawczej na poziomie jednostki samorządu terytorialnego.
Rada gminy jest organem stanowiącym i kontrolnym. Jej skład uzależniony jest od liczby mieszkańców w danej gminie. Może w niej zasiadać od 15 radnych w mniejszych gminach do maksymalnie 45 radnych w tych największych liczących kilkaset tysięcy mieszkańców. Rola rady gminy w samorządzie gminnym sprowadza się do sprawowania kontroli nad działalnością wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gmin.
Rada gminy rozpatruje i rozstrzyga w formie uchwał wszystkie sprawy należące do jej kompetencji, określone art. 18 ustawy o samorządzie gminnym oraz w innych ustawach i przepisach wykonawczych. Przepis ten wymienia bardzo wiele kompetencji rady, w szczególności można wymienić: uchwalanie statutu gminy, uchwalanie budżetu gminy, rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium z tego tytułu, uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (uchwalanie programów gospodarczych, podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat w granicach określonych w odrębnych ustawach, podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu, dotyczących przykładowo: zasad nabywania, zbywania i obciążania nieruchomości oraz ich wydzierżawiania lub wynajmowania na czas oznaczony dłuższy niż trzy lata lub na czas nieoznaczony, emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu przez wójta, zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów, tworzenia i przystępowania do spółek i spółdzielni oraz rozwiązywania i występowania z nich, podejmowanie uchwał w sprawach herbu gminy, nazw ulic i placów będących drogami publicznymi lub nazw dróg wewnętrznych, a także wznoszenia pomników.
Sesje, na których obraduje rada zwoływane są przez jej przewodniczącego zgodnie z planem pracy, nie rzadziej niż raz na kwartał. Informacja o terminie, miejscu i porządku obrad podawana jest do wiadomości publicznej. Działalność rady gminy jest jawna, obywatele mają prawo wstępu na sesje.
Wójt jest przede wszystkim reprezentantem gminy we wszelkich sprawach jej dotyczących. Kieruje on sprawami bieżącymi i wykonuje zadania gminy określone przez obowiązujące przepisy prawa. Do jego zadań należy w szczególności przygotowywanie projektów uchwał rady gminy oraz określanie sposobu wykonania obowiązujących uchwał; gospodarowanie mieniem komunalnym; wykonywanie budżetu gminy, a także zatrudnianie oraz zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych.
W realizacji swoich zadań wójt podlega wyłącznie radzie gminy.
W sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak stan klęski żywiołowej, wójt jest organem kompetentnym do podejmowania niezbędnych decyzji. Jego zadaniem będzie więc ogłoszenie oraz odwołanie pogotowia czy alarmu przeciwpowodziowego, a także opracowanie planu operacyjnego ochrony przed powodzią. Może on także zarządzić ewakuację z obszarów bezpośrednio zagrożonych skutkami klęski żywiołowej, jeżeli niebezpieczeństwa nie uda się w inny sposób usunąć.
Wszelkie indywidualne sprawy z zakresu administracji publicznej, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, są rozstrzygane przez wójta poprzez wydanie decyzji administracyjnej, lub w jego imieniu przez upoważnionych zastępców czy też innych pracowników urzędu gminy.

PAWEŁ LITWIŃSKI, radca prawny w kancelarii Litwiński Chechlińska Łoś Radcowie Prawni Spółka Partnerska