Realizacja obowiązków publicznych przez jednostki samorządu terytorialnego jest nadzorowana przez organy enumeratywnie wymienione w art. 171 ust. 2 Konstytucji RP, czyli m.in. przez wojewodę. Obowiązująca od 1 kwietnia 2009 r. ustawa o wojewodzie i administracji rządowej w województwie reguluje zadania wojewody w zakresie nadzoru i kontroli nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego.
Nadzór możliwy jest wyłącznie na zasadach i w sytuacjach określonych w ustawach. Cechą nadzoru jest uprawnienie do władczej interwencji organu nadzoru zgodnie z przyjętym kryterium legalności, zmierzające do eliminowania działań niezgodnych z prawem. Władcze oddziaływanie nie może jednak naruszać podmiotowości samorządu terytorialnego, w tym jego konstytucyjnej samodzielności. Gwarancją ochrony tych praw jest kontrola rozstrzygnięć nadzorczych przez sądy administracyjne, przewidywana przez prawo w każdym przypadku nadzorczego oddziaływania.
Nadzór wojewody, jako nadzór administracyjny ma charakter decyzji jednostronnych i władczych. W ramach sprawowanego nadzoru wojewoda eliminuje z obrotu prawnego akty prawne organów samorządu sprzeczne z obowiązującym prawem, a w sytuacji nieistotnych naruszeń prawa rozstrzygnięcie nadzorcze wojewody stwierdza jedynie taką niezgodność. Nadzorowi podlegają także uchwały organów stanowiących samorządu w sprawie przeprowadzenia referendum lokalnego. W sytuacjach nadzwyczajnych kompetencje wojewody obejmują wydawanie organom samorządowym wiążących poleceń, których celem jest przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom. Działania te nie mogą jednak dotykać istoty spraw załatwianych w drodze decyzji administracyjnej.
Nadzór nad legalnością samorządu terytorialnego obejmuje ponadto wykonywanie mandatów. Zatem uchwały organów gminy o wygaśnięciu mandatu wójta, burmistrza lub prezydenta miasta oraz uchwały rady o wygaśnięciu mandatu radnego przesyłane są do wojewody. W sytuacji niepodjęcia uchwał, o których mowa, jak i w przypadku braku decyzji właściwego organu w sprawie odwołania ze stanowiska osoby pełniącej funkcję publiczną w związku z naruszeniem przez nią zasad dotyczących ograniczania prowadzenia działalności gospodarczej lub rozwiązania z taką osobą umowy o pracę, wojewoda, po uprzednim bezskutecznym wezwaniu do podjęcia odpowiedniego aktu, rozstrzyga sprawę w drodze zarządzenia zastępczego.
Do środków nadzoru wojewody należy ponadto wnioskowanie do prezesa Rady Ministrów o odwołanie organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego, gdy w sposób powtarzający narusza on prawo, a także o powołanie komisarza rządowego w sytuacji zawieszenia działalności organów samorządu terytorialnego i ustanowieniu zarządu komisarycznego.
Nadzór nie obejmuje natomiast realizacji zadań z zakresu administracji rządowej. W tym obszarze przewidziano kontrolę instytucjonalną, w wyniku której wojewoda ocenia sposób realizacji tych zadań poprzez ustalenie i udokumentowanie stanu faktycznego. Stwierdzenie nieprawidłowości uprawnia organ kontrolujący do wskazania osób odpowiedzialnych za ich powstanie oraz sformułowania zaleceń pokontrolnych, których celem jest usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości. Jednostka kontrolowana jest zobowiązana zalecenia wykonać ewentualnie wskazać i uzasadnić przyczyny niepodjęcia zaleconych działań.
główny specjalista w Wydziale Kontroli i Audytu Wewnętrznego Urzędu Miasta Opole
PODSTAWA PRAWNA
● Art. 3, 12, 25 ustawy z 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz.U. nr 31, poz. 206).
● Art. 8 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego (Dz.U. z 1994 r. nr 124, poz. 607).
● Art. 87 i 91, 96, 97, 98a ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 ze zm.).
● Art. 76 i 79, 83, 84, 85a ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 ze zm.).
● Art. 78 i 82, 84, 85, 86a ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590 ze zm.).