Agencji Nieruchomości Rolnych, obok ustawowego prawa pierwokupu przy sprzedaży nieruchomości rolnej, przysługuje również prawo nabycia nieruchomości rolnej w przypadku przeniesienia jej własności w wyniku zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży, tj. zamiany, darowizny albo wniesienia jako aportu do spółki. Wynika to z interpretacji art. 4 ust. 1 ustawy z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. nr 64, poz. 592)

Jeżeli przeniesienie własności nieruchomości rolnej następuje w wyniku zawarcia umowy innej niż umowa sprzedaży, ANR, działająca na rzecz Skarbu Państwa, może złożyć oświadczenie o nabyciu tej nieruchomości z zapłatą równowartości pieniężnej (art. 4 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego; dalej ustawa). To uprawnienie ANR wykonywane jest w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego dotyczące prawa pierwokupu (art. 4 ust. 5 ustawy).

Największe wątpliwości wywołuje zagadnienie sposobu, w jaki ANR wykonuje przysługujące jej uprawnienie, zwłaszcza że według ustawy sposób ten powinien opierać się na odpowiednio stosowanych regulacjach instytucji pierwokupu. Pomimo wątpliwości zapadłe na tle art. 4 ustawy orzeczenia Sądu Najwyższego pozwalają na wskazanie czynności, jakie należy podjąć.

I tak umowa dotycząca wniesienia (przeniesienia) aportu, którego składnik lub wyłączny przedmiot stanowi własność nieruchomości rolnej, nie może być umową zawartą pod warunkiem, że ANR nie skorzysta z prawa nabycia. Umowa ta powinna bezwarunkowo przenosić własność nieruchomości rolnej na spółkę, która staje się jej właścicielem. Odpowiednie stosowanie przepisów k.c. o pierwokupie oznacza, że spółka powinna niezwłocznie zawiadomić ANR o zawarciu umowy i jej treści, doręczając ANR odpis tej umowy (art. 598 par. 1 k.c.). Brak zawiadomienia ANR o zawarciu umowy niesie ze sobą istotne konsekwencje. Z art. 9 ust. 1 ustawy wynika mianowicie, iż niezawiadomienie ANR o umowie powoduje jej nieważność. ANR może w ciągu miesiąca od otrzymania zawiadomienia wykonać prawo nabycia, składając w formie aktu notarialnego oświadczenie spółce. Powoduje ono przejście własności nieruchomości na Skarb Państwa. Gdy ANR nie skorzysta we wskazanym terminie z prawa nabycia, podstawę wpisu spółki do księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości rolnej stanowi, oprócz umowy przeniesienia własności, także dowód doręczenia ANR zawiadomienia o umowie oraz jej oświadczenie, że nie korzysta z prawa nabycia albo upływ miesięcznego terminu do złożenia przez ANR oświadczenia w tym przedmiocie.