Gminy budują nowe mieszkania, jednak nie jest to wystarczające, w obliczu rosnących potrzeb. Dodatkowo wsparcie z budżetu państwa jest zbyt niskie. W trakcie kontroli wyszło na jaw, że niektóre z lokali socjalnych są w stanie zagrażającym życiu i zdrowiu.
W ostatnich latach zwiększyła się liczba mieszkań socjalnych, jednocześnie jednak wzrosło na nie zapotrzebowanie. W skontrolowanych przez NIK gminach brakuje lokali socjalnych dla ponad 80 % oczekujących. Najtrudniejsza jest sytuacja w dużych miastach.
W konsekwencji braku lokali socjalnych, wzrasta liczba niezrealizowanych wyroków eksmisyjnych, przy których okazji orzekane jest prawo do lokalu socjalnego. Ze względu na brak lokali, nie można wykonać wyroku. Sytuacja ta naraża jednostki samorządowe, zobowiązane do zapewnienia mieszkań socjalnych na wypłatę odszkodowań. W latach 2004-2010 połowa ze skontrolowanych przez NIK gmin, musiała wypłacić z tego powodu 7 mln złotych.
Jedną z przyczyn pogarszającej się relacji liczby lokali socjalnych do zapotrzebowania jest zbyt małe wsparcie finansowe udzielane gminom z budżetu. W latach 2004-2006 w ramach programu pilotażowego wypłacono z zasilanego przez budżet państwa Funduszu Dopłat 83 mln zł, ale zgłoszone przez gminy zapotrzebowanie wynosiło 151 mln zł. W latach 2007 do marca 2010 potrzeby gmin wyniosły 262 mln zł, natomiast do udzielenia finansowego wsparcia zakwalifikowano wnioski na kwotę 162 mln zł. Wysokość udzielanego przez budżet państwa wsparcia była też znacznie niższa od założeń rządowych, w których przyjęto, że dofinansowanie gmin w tych latach wyniesie ponad 1 mld złotych.
Kontrolerzy zwrócili uwagę na fakt występowania przypadków, w których gminy nie korzystały ze wsparcia z Funduszu Dopłat. Wnioski trzech gmin zostały odrzucone, a Łódź i Katowice w ogóle nie wystąpiły o dopłatę. Powodem stosunkowo niskiego zainteresowania dopłatą, w ocenie NIK-u był przede wszystkim brak pieniędzy na sfinansowanie wkładu własnego oraz wysoki koszt inwestycji spowodowany wymaganiami w zakresie wyposażenia i standardu lokali.
W organizowaniu schronienia osobom bezdomnym pomagają gminom organizacje pozarządowe takiej jak: Caritas, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Bractwo Miłosierdza im. Św. Brata Alberta. Gminy zawarły z tymi organizacjami stosowne umowy i stale z nimi współpracują.
NIK skontrolowała również stan budynków, w których znajdują się lokale socjalne. Kontrole takie przeprowadzali powiatowi inspektorzy nadzoru budowlanego oraz Państwowa Straż Pożarna na zlecenie NIK-u. Okazało się, że w dwunastu skontrolowanych gminach znaleziono lokale zagrażające bezpieczeństwu zamieszkujących tam ludzi. Bezpieczeństwu zagrażały niesprawne przewody kominowe, składowanie materiałów palnych w piwnicach, blokowanie dróg ewakuacyjnych, zły stan dachów, brak dokumentów potwierdzających sprawność instalacji elektrycznych i piorunochronowych. Większość zaleceń pokontrolnych NIK została już w tym zakresie wykonana lub znajduje się w trakcie realizacji.
NIK wskazuje, iż zmniejszający się stopień zaspokojenia potrzeb społecznych wskazuje, że gminy, wbrew art. 75 ust. 1 Konstytucji RP nie wspierają w odpowiednim stopniu rozwoju budownictwa socjalnego. Dlatego NIK ocenia ich działalność w tym zakresie negatywnie.