Gdy organ stanowiący jednostki samorządu nie wyda uchwały o wygaśnięciu mandatu radnego z powodu konfliktu jego interesu prywatnego z pełnioną funkcją, wojewoda może wydać zarządzenie zastępcze. Radni, którzy w ten sposób stracili mandat, będą mogli teraz skarżyć się do sądu administracyjnego.
Radni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami z wykorzystaniem mienia komunalnego gminy, w której radny uzyskał mandat, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem czy pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. Jeżeli radny przed rozpoczęciem wykonywania mandatu prowadził taką działalność, jest obowiązany do zaprzestania jej prowadzenia w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia ślubowania.
Najczęstszym problemem radnych jest rozróżnienie mienia komunalnego, z wykorzystaniem którego nie mogą prowadzić działalności gospodarczej. W myśl art. 43 ustawy o samorządzie gminnym, mieniem komunalnym jest własność i inne prawa majątkowe należące do gminy oraz mienie innych gminnych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw. Wykorzystanie mienia komunalnego polega natomiast w szczególności na faktycznym władaniu tym mieniem przez właściciela lub użytkownika, najemcę, dzierżawcę i pobieraniu z niego bezpośrednich lub pośrednich pożytków i innych przychodów. Wykorzystaniem mienia komunalnego będzie także faktyczne władanie tym mieniem bez tytułu prawnego. Zarządzaniem działalnością gospodarczą jest przede wszystkim pełnienie funkcji w organach zarządzających podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą (wyrok WSA w Lublinie z 2 lipca 2004 r., sygn. akt II SA/Lu 239/04). Mandat wygasa w przypadku pełnienia przez radnego funkcji członka zarządu spółki czy stowarzyszenia lub fundacji prowadzącej działalność gospodarczą z wykorzystaniem mienia gminy (wyrok NSA z 12 stycznia 2006 r., II OSK 787/05, ONSA i WSA 2006/3/86).
Kto zastępuje radnego, który utracił stanowisko
W wyniku wygaśnięcia mandatu radnego:
● w gminie do 20 tys. mieszkańców – wojewoda zarządza wybory uzupełniające
● w gminie powyżej 20 tys. mieszkańców – rada podejmuje uchwałę o wstąpieniu na wolne miejsce kandydata z tej samej listy, który w wyborach uzyskał kolejno największą liczbę głosów.

Uchwała rady miejskiej

Rada gminy ma obowiązek, w ciągu trzech miesięcy od wystąpienia przyczyny wygaśnięcia mandatu, stwierdzić jego wygaśnięcie z powodu naruszenia ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji i działalności. Wygaśnięcie mandatu radnego następuje z mocy prawa w przypadkach enumeratywnie wyliczonych w art. 190 ustawy z 16 lipca 1998 r. – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, a uchwał rady miejskiej ma charakter deklaratoryjny. Najczęstszą przyczyną wygaśnięcia mandatu jest naruszenie ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności. Decyzję rady o wygaśnięciu mandatu radnego doręcza się niezwłocznie zainteresowanemu i przesyła wojewodzie oraz komisarzowi wyborczemu.
Równocześnie może być ona zaskarżona do sądu administracyjnego przez zainteresowanego w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia uchwały.



Zarządzenie zastępcze

W przypadku gdy rada miejska nie wyda uchwały o wygaśnięciu mandatu, wojewoda wzywa organ do podjęcia uchwały w terminie 30 dni. W razie bezskutecznego upływu tego terminu wojewoda, po zawiadomieniu ministra właściwego do spraw administracji publicznej, wydaje zarządzenie zastępcze, stwierdzające wygaśnięcie mandatu radnego lub wójta. Dzisiaj do złożenia skargi na zarządzenie zastępcze uprawniona jest gmina (powiat, województwo) lub związek międzygminny (związek powiatów), których interes prawny, uprawnienie albo kompetencja zostały naruszone.
Z kolei radny będzie miał prawo zaskarżyć zarządzenie zastępcze wojewody do sądu administracyjnego. Przesądza o tym wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 lipca 2007 r., w którym Trybunał orzekł, że art. 98a ust. 3 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym w zakresie, w jakim uniemożliwia radnemu zaskarżenie zarządzenia zastępczego stwierdzającego wygaśnięcie jego mandatu, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 konstytucji.
Ustawą z 5 września 2008 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 180, poz. 1111) ustawodawca wprowadził do art. 98a ust. 3 ustrojowej ustawy samorządowej przepis, który umożliwia radnemu również złożenie skargi na zarządzenie zastępcze wojewody. W praktyce będzie on miał zastosowanie od 2010 roku – nowej kadencji organów stanowiących gmin. Dodatkowo od nowej kadencji radni będą mogli zaskarżyć do sądu administracyjnego uchwałę rady gminy stwierdzającą wygaśnięcie mandatu nie tylko w sytuacji, w której przyczyną jego wygaśnięcia jest utrata prawa wybieralności, ale także w pozostałych przypadkach. Wyjątkiem od tej zasady jest zrzeczenie się mandatu, wyboru na stanowisko wójta oraz śmierć. Nowe przepisy określają również terminy rozpatrzenia skargi przez sąd. Nastąpi to w terminie 14 dni od jej wniesienia. Skargę kasacyjną radny będzie mógł wnieść w terminie 14 dni od dnia doręczenia mu rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Wygaśnięcie mandatu następuje z dniem uprawomocnienia się wyroku sądu oddalającego skargę.

Powołanie nowego radnego

Wniesienie skargi do sądu nie wstrzymuje jednak wykonania aktu lub zawieszenia w czynnościach. Sąd może na wniosek strony lub z urzędu wydać postanowienie o wstrzymaniu wykonania takiej decyzji, zwłaszcza jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo wyrządzenia skarżącemu znacznej szkody lub spowodowania trudnych do odwrócenia skutków. Wynika z tego, że niepowołanie na miejsce radnego, w stosunku do którego stwierdzono wygaśnięcie mandatu, nowego radnego może nastąpić tylko wyjątkowo. W przypadku wygaśnięcia mandatu radnego w gminie liczącej do 20 tys. mieszkańców wojewoda zarządza wybory uzupełniające. W przypadku wygaśnięcia mandatu radnego wybranego w okręgu wyborczym dla wyboru rady w gminie liczącej powyżej 20 tys. mieszkańców, właściwa rada, po stwierdzeniu wygaśnięcia mandatu radnego, podejmuje na następnej sesji uchwałę o wstąpieniu na jego miejsce kandydata z tej samej listy, który w wyborach uzyskał kolejno największą liczbę głosów.
Kiedy radny traci mandat
Wygaśnięcie mandatu radnego następuje wskutek:
● odmowy złożenia ślubowania;
● niezłożenia w terminach, określonych w odrębnych przepisach, oświadczenia o swoim stanie majątkowym;
● pisemnego zrzeczenia się mandatu;
● naruszenia ustawowego zakazu łączenia mandatu radnego z wykonywaniem określonych w odrębnych przepisach funkcji lub działalności;
● wyboru na wójta (burmistrza, prezydenta miasta);
● utraty prawa wybieralności lub braku tego prawa w dniu wyborów;
● śmierci.
Podstawa prawna
Ustawa z 16 lipca 1998 – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (Dz.U. z 2003 r. nr 159, poz. 1547).
Ustawa 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).