Kiedy gmina jako jednostka samorządu terytorialnego może zainicjować postępowanie spadkowe? Jakie ma w nim uprawnienia? Kiedy dziedziczy gmina?
Kodeks cywilny ujmuje krąg spadkobierców ustawowych wąsko, zaliczając do tejże grupy małżonka i zstępnych spadkodawcy, jego rodziców i zstępnych rodzeństwa. W przypadku braku małżonka oraz powołanych do dziedziczenia krewnych na mocy 935 par. 3 k.c. spadkobiercą ustawowym zostaje gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa.
Warto zaznaczyć, iż Trybunał Konstytucyjny w swym wyroku z 4 września 2007 r. (sygn. akt P 19/07) uznał, że przepis powołujący do spadku gminę w sytuacji, gdy otwarcia spadku dożyło rodzeństwo rodziców spadkodawcy, jest zgodny z Konstytucją RP. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie ma sformułowanych ścisłych i jednoznacznych norm pozwalających na określenie kręgu, kolejności powołania do spadku i wysokości udziałów spadkobierców ustawowych. Jednocześnie wskazał, iż istnieje różnica między równością ochrony praw przysługujących spadkobiercom (już uprawnionym) i nakazem równego traktowania osób na płaszczyźnie równości w prawie uzyskania statusu spadkobiercy ustawowego. Konstytucja bowiem chroni prawa nabyte w drodze dziedziczenia, nie przesądzając jednak, kto w konkretnej sytuacji prawa te nabywa.
Zatem, zgodnie z art. 935 par. 3 k.c., dziedziczy gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, której przypada cały spadek. Oznacza to, że dziedziczy ona również prawa do nieruchomości lub na nieruchomości położonej na obszarze innej gminy. Jeżeli spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania za granicą, ale nie sposób ustalić jego ostatniego miejsca zamieszkania w Polsce, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Trzeba jednak zauważyć, że sytuacja prawna gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i Skarbu Państwa, mimo iż są spadkobiercami ustawowymi, jest odmienna. W przeciwieństwie bowiem do spadkobierców pierwszej i drugiej grupy spadkobiercy trzeciej grupy nie mogą być wyłączeni od dziedziczenia przez spadkodawcę w drodze testamentu negatywnego, co wynika z ratio legis uregulowania zawartego w art. 935 par. 3 k.c.
Dochodząc do spadku z ustawy, gmina lub Skarb Państwa nie mogą go odrzucić. Wynika to z przyjętej w prawie polskim konstrukcji dziedziczenia, która wyklucza istnienie spadku bezdziedzicznego. Ich interesy zabezpieczone są przy tym wprowadzeniem fikcji prawnej, zgodnie z którą Skarb Państwa oraz gmina zawsze uważane są za przyjmujące spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Takie rozwiązanie jest bardzo istotne dla spadkobiercy, bowiem w sposób znaczący ogranicza ono jego odpowiedzialność za długi spadkowe. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkodawcy tylko do wysokości wartości spadku. Oznacza to, że spadkobierca nie odda wierzycielom spadkodawcy więcej, niż otrzymał z tytułu dziedziczenia.
W razie powołania do spadku na podstawie testamentu sytuacja gminy lub Skarbu Państwa, jako spadkobiercy, niczym nie różni się od sytuacji innych spadkobierców. Może on zatem przyjąć lub odrzucić spadek tak jak każda inna osoba prawna.
Gmina czy Skarb Państwa może być podmiotem inicjującym postępowanie spadkowe, bowiem z brzmienia art. 1025 wynika, że z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku może wystąpić każdy, kto ma w tym interes. Chodzi zatem o każdą osobę, która zainteresowana jest wywołaniem skutków, jakie ustawa łączy z wydaniem przez sąd postanowienia stwierdzającego nabycie spadku przez określone osoby. Nadmienić należy, iż stwierdzenie nabycia spadku może nastąpić również w postępowaniu o dział spadku. Trzeba podkreślić, iż sąd ma obowiązek zawiadomić Skarb Państwa (obecnie także gminę) o toczącym się postępowaniu, gdy według okoliczności sprawy może wchodzić w rachubę ustawowe dziedziczenie gminy czy Skarbu Państwa.
Istotne jest również, iż gmina lub Skarb Państwa jako potencjalny spadkobierca może również składać wniosek o zabezpieczenie spadku, gdy z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw pozostałych po spadkodawcy, zwłaszcza przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie albo nieusprawiedliwione rozporządzenie.
Podstawa prawna
● Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.).
Bartosz Frączyk, radca prawny partner w kancelarii Frączyk & Frączyk w Krakowie