Jakie są możliwe formy współpracy jednostek pomocniczych z władzami samorządowymi? Jak można sfinansować potrzeby zgłaszane przez przedstawicieli społeczności lokalnej?
Zasadniczym celem jednostki pomocniczej jest współdziałanie z organami gminy w realizacji zadań na terenie jednostki i umożliwienie jej mieszkańcom uczestniczenia w życiu lokalnej wspólnoty. Jej kompetencje są ograniczone. Do zadań jednostki pomocniczej należy inicjowanie i organizowanie działań związanych z kulturą, sportem, rekreacją, pomocą sąsiedzką, zdrowiem, porządkiem, czystością i bezpieczeństwem, czyli związanych z polepszeniem warunków życia mieszkańców. Rozbudowana struktura wewnętrzna obejmuje dwa podstawowe kolegialne organy - radę osiedla i zarząd osiedla. Jednostki pomocnicze nie posiadają osobowości prawnej - działają w ramach budżetu gminy i na jej odpowiedzialność.
W Łodzi, po zmianie systemu jednostek pomocniczych w 2000 r., działa 36 jednostek pomocniczych miasta - osiedli. W statutach jednostek pomocniczych określono zakres działania i kompetencje osiedli w formach opiniowania, wnioskowania, wspierania i współdziałania z organami miasta i mieszkańcami.
Corocznie tworzona jest rezerwa celowa w budżecie miasta, nie niższa niż 10 mln zł. Środki te co najmniej w połowie przeznaczane są na realizację zadań inwestycyjnych lub remontowych zgłoszonych w ramach tzw. algorytmu, zaś w wysokości nieprzekraczającej 50 proc. - na realizację zadań inwestycyjnych wyróżnionych w trybie konkursu. Środki przyznawane są na realizację takich zadań, jak budowa, modernizacja lub remont lokalnych dróg, chodników, oświetlenia, placów zabaw, a także poprawa bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Łączna kwota środków przekazanych jednostkom pomocniczym miasta - osiedlom w 2009 r. (środki na działalność statutową oraz na realizację zadań inwestycyjnych i remontowych) to prawie 14 mln zł. Na każdego mieszkańca osiedla przypada 19,37 zł.
W odpowiedzi na zgłaszane przez mieszkańców osiedli liczne lokalne inicjatywy obywatelskie zwiększony został dotychczasowy zakres działania organów jednostek pomocniczych poprzez możliwość wskazywania w stale rosnącej skali zadań inwestycyjnych lub remontowych w trybie tzw. algorytmu, tj. z uwzględnieniem liczby mieszkańców w osiedlu, typu zabudowy i przypisanego jej współczynnika przeliczeniowego oraz procentowego udziału poszczególnych typów zabudowy w każdym osiedlu i ustalonego w zależności od tego współczynnika korygującego, oraz uczestnictwo w konkursie na zadania inwestycyjne.
Dalsze wzmocnienie roli jednostek pomocniczych wiąże się ze zwiększeniem puli środków pozostających w ich dyspozycji na takie zadania, jak remont szkół, przedszkoli i żłobków, dróg, chodników, oświetlenia, budowa ulic lokalnych, obiektów sportowych oraz organizacja wydarzeń kulturalnych. Brak pełnej samodzielności, wynikający z braku osobowości prawnej jednostek pomocniczych, nierzadko rodzi frustrację po stronie działaczy oraz napięcie między nimi a mieszkańcami oraz między nimi a gminą, kiedy niektóre zamierzenia jednostek pomocniczych nie uzyskują - bo nie mogą z przyczyn natury prawnej - akceptacji.
Poszerzenia zakresu możliwości działania jednostek pomocniczych w obecnym stanie prawnym można dokonać poniekąd tylko drogą prawną - poprzez zwiększenie puli środków, np. na lokalne inwestycje i remonty, pozostających w dyspozycji jednostek pomocniczych. Rozwiązaniem ustrojowym usuwającym obecne słabości pozycji jednostek pomocniczych w systemie samorządu w Polsce byłoby nadanie im osobowości prawnej, określenie sposobu ich finansowania oraz poszerzenie zakresu kompetencji.
Jerzy Kropiwnicki, prezydent Łodzi