Właściciele i posiadacze przedmiotów zabytkowych mogą wywozić je poza terytorium Polski tylko wówczas, gdy otrzymają na to zezwolenia. Od 5 czerwca wydaje je minister kultury i dziedzictwa narodowego. W żadnym wypadku nie jest możliwe uzyskanie zgody na stały wywóz za granicę zabytków należących do Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego.
Obowiązująca od 5 czerwca nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zmienia procedury ochrony przedmiotów szczególnie ważnych z punktu widzenia kultury. Najdalej idące są zmiany w zakresie uzyskiwania zezwoleń na wywóz takich przedmiotów poza granice Polski. Nowelizacja nakłada szereg nowych obowiązków nie tylko na właścicieli i posiadaczy przedmiotów zabytkowych, ale także na organy administracji publicznej, które będą decydowały o tym, czy dana rzecz może opuścić teren naszego kraju.

Wydawanie pozwoleń

Zgodnie z nowymi procedurami przedmioty zabytkowe wymienione w art. 51 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami mogą być czasowo wywożone za granicę, jeżeli pozwala na to ich stan zachowania. W każdym przypadku osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna, w której posiadaniu znajduje się zabytek, będzie musiała udzielić rękojmi gwarantującej, że zabytek nie ulegnie zniszczeniu lub uszkodzeniu. Dodatkowo konieczne będzie zapewnienie, że zostanie on przywieziony do kraju przed upływem terminu ważności pozwolenia.
Niezależnie od spełnienia wymagań czasowych wywóz zabytkowego przedmiotu za granicę wymaga w zależności od sytuacji: jednorazowego pozwolenia na czasowy wywóz zabytku albo wielokrotnego pozwolenia indywidualnego bądź ogólnego na czasowy wywóz zabytku. Pozwolenie to może być wydane przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Musi ono określać m.in. rodzaj zabytku, a także termin ważności pozwolenia. Osoba, która dokonała wywozu przedmiotu zabytkowego, ma obowiązek przywiezienia go na terytorium Polski przed upływem tego terminu. Dodatkowo powinna ona powiadomić wojewódzkiego konserwatora zabytków o tym, że przywiozła przedmiot do kraju. Ma na to 14 dni od dnia upływu ważności pozwolenia. Jeżeli tego nie zrobi, to może zostać ukarana grzywną do 5 tys. zł. Na wezwanie wojewódzkiego konserwatora zabytków osoba lub jednostka organizacyjna, która wywiozła przedmiot za granicę, jest obowiązana udostępnić go konserwatorowi w celu dokonania oględzin.

Szczególne przypadki

Nawet jeżeli minister wydał pozwolenie na wywóz zabytku za granicę, to nie zawsze może on opuścić nasz kraj. Wojewódzki konserwator zabytków może cofnąć to pozwolenie. Następuje to w drodze decyzji. Takie rozstrzygnięcie służb konserwatorskich jest uzasadnione, gdy stan zachowania zabytku uległ pogorszeniu. Alternatywnie konserwator może podjąć taką decyzję, gdy wyszły na jaw nowe fakty i okoliczności świadczące o tym, że wnioskodawca nie daje rękojmi gwarantującej powrót zabytku do kraju bądź nie jest w stanie zapewnić ochrony przed jego zniszczeniem lub uszkodzeniem. O cofnięciu pozwolenia wojewódzki konserwator zabytków musi zawiadomić niezwłocznie organ administracji celnej.

Odmowa ministra

Warto również pamiętać, że nie w każdym przypadku złożenie wniosku o wydanie pozwolenia na wywóz zabytku za granicę oznacza wyrażenie zgody na jego transport. W szczególnych wypadkach minister kultury może odmówić wydania takiego pozwolenia. Taka decyzja może zapaść przede wszystkim w sytuacji, gdy zabytek posiada szczególną wartość dla dziedzictwa kulturowego.
W niektórych sytuacjach niedopuszczalne jest także wyrażenie zgody na wywóz zabytku za granicę na stałe. Dotyczy to przedmiotów zabytkowych, które są wpisane do rejestru, wchodzą w skład zbiorów publicznych lub stanowią własność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek organizacyjnych zaliczanych do sektora finansów publicznych. Niedopuszczalny jest także wywóz za granicę na stałe zabytków znajdujących się w inwentarzach muzeów lub narodowym zasobie bibliotecznym.



Uproszczone procedury

Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje również zwolnienie z obowiązku uzyskiwania pozwoleń na wywóz zabytków za granicę. Przede wszystkim z obowiązku tego zwolnione są wszystkie przedmioty, które nie znajdują się na liście zabytków wymagających pozwolenia (patrz ramka). Ponadto bez żadnych dodatkowych formalności można wywozić dzieła twórców żyjących, zabytki przywiezione z zagranicy przez osoby korzystające z przywilejów lub immunitetów dyplomatycznych, a także zabytki, które posiadają potwierdzenie wwozu wystawione przez organ celny lub Straż Graniczną. Uproszczonymi procedurami wywozowymi zostały objęte też zabytki przywiezione z terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej, które są objęte procedurą odprawy czasowej lub procedurą uszlachetniania czynnego w rozumieniu przepisów prawa celnego. Z przywileju tego korzystają także zabytki przywiezione z terytorium państwa członkowskiego UE na okres nie dłuższy niż trzy lata. W tym ostatnim przypadku warunek jest jednak taki, aby wywóz tych zabytków odbywał się na terytorium państwa członkowskiego UE. Bez zezwolenia można ponadto wywozić zabytki przywiezione spoza krajów Unii, które zostały dopuszczone do obrotu i są wywożone przed upływem pięciu lat od tego dnia.
Jeżeli zabytek będzie wywożony bez pozwolenia, a jego cechy będą wskazywały, że powinno ono być przedstawione, to Straż Graniczna lub organ celny będą mogły zażądać okazania dokumentów potwierdzających, że wywożony zabytek nie wymaga pozwolenia. Dokumentem takim może być m.in. ocena wskazująca czas powstania zabytku czy faktura.
Pozwolenia i zezwolenia, które zostały wydane przed 5 czerwca, nie tracą ważności. Zachowują one swoją moc do końca okresu, na który zostały wydane.
Konieczne zezwolenie
O zgodę na wywóz przedmiotu za granicę musi wystąpić każda osoba, która chce wywieźć zabytek zaliczany do jednej z następujących kategorii:
● zabytków archeologicznych, które mają więcej niż 100 lat i wchodzą w skład zbiorów archeologicznych lub zostały pozyskane w wyniku badań archeologicznych bądź przypadkowych odkryć,
● elementów stanowiących integralną część zabytków architektury, wystroju wnętrz, pomników, posągów i dzieł rzemiosła artystycznego, które mają więcej niż 100 lat,
● wykonanych dowolną techniką i na dowolnym materiale dzieł malarstwa, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 40 tys. zł,
● wykonanych na dowolnym materiale akwareli, gwaszy i pasteli, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 16 tys. zł,
● mozaik wykonanych dowolną techniką i na dowolnym materiale rysunków, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 12 tys. zł,
● oryginalnych dzieł grafiki i matryc do ich wykonania oraz oryginalnych plakatów, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 16 tys. zł,
● oryginalnych rzeźb, posągów lub ich kopii wykonanych tą samą techniką co oryginał, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 20 tys. zł,
● pojedynczych fotografii, filmów oraz ich negatywów, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 6 tys. zł,
● pojedynczych lub znajdujących się w zbiorach rękopisów, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 4 tys. zł,
● pojedynczych lub znajdujących się w zbiorach książek, które mają więcej niż 100 lat i ich wartość jest wyższa niż 6 tys. zł,
● pojedynczych map drukowanych i partytur, które mają więcej niż 150 lat i ich wartość jest wyższa niż 6 tys. zł,
● kolekcji i przedmiotów z kolekcji zoologicznych, botanicznych, mineralnych lub anatomicznych, których wartość jest wyższa niż 16 tys. zł,
● kolekcji o znaczeniu historycznym, paleontologicznym, etnograficznym lub numizmatycznym, których wartość jest wyższa niż 16 tys. zł,
● środków transportu, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 32 tys. zł,
● innych zabytków, które mają więcej niż 50 lat i ich wartość jest wyższa niż 16 tys. zł.
Podstawa prawna
Ustawa z 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 75, poz. 474).