Kaucja zabezpiecza roszczenia wynajmującego z tytułu niezapłaconego czynszu i odszkodowania za szkody spowodowane przez lokatora. Po potrąceniu należności z tego tytułu trzeba ją zwrócić po opróżnieniu mieszkania albo wykupieniu go.
Właściciel mieszkania może uzależnić zawarcie umowy najmu od wpłacenia przez najemcę kaucji. Nie pobiera jej tylko, wynajmując lokal zamienny i socjalny lub gdy umowę zawiera w związku z zamianą lokalu, a najemca otrzymał zwrot niezwaloryzowaniej kaucji.
Najczęściej pobierane są kaucje w wysokości miesięcznego czynszu za wynajmowany lokal, chociaż przepisy dopuszczają nawet znacznie wyższe, bo w wysokości dwunastokrotności czynszu. Przy wyliczeniach wysokości kaucji bierze się pod uwagę stawkę czynszu obowiązującą w dniu zawarcia umowy najmu. Zabezpiecza ona wszelkie roszczenia, jakie przysługują właścicielowi mieszkania od lokatora, na przykład z tytułu niezapłaconego czynszu lub pokrycia wszelkich szkód wyrządzonych przez niego.
Gdy najemca wyprowadzi się albo postanowi wykupić mieszkanie, właściciel powinien zwrócić mu kaucję w ciągu miesiąca po dokonaniu wszelkich należnych potrąceń.
Aby wyliczyć wysokość zwaloryzowanej kaucji, od której następnie dokonuje się należnych potrąceń, należy dokonać obliczeń. Wylicza się iloczyn miesięcznego czynszu obowiązującego w dniu zwrotu kaucji i krotności czynszu przyjętego przy pobieraniu kaucji. Na przykład: jeżeli kaucja ustalona była w wysokości jednomiesięcznego czynszu, to wtedy bierze się pod uwagę jednokrotność.
Obowiązek zwrotu kaucji istnieje niezależnie od tego, kiedy została wpłacona, czyli nawet jeszcze przed wejściem w życie ustawy z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego Dz.U. nr 31 z 2005 r., poz. 266 (tekst jednolity) z późn. zm.
W razie wykupu mieszkania komunalnego rada gminy nie może podjąć uchwały, że wykupujący – po skorzystaniu z bonifikaty – zrezygnuje z dochodzenia na drodze sadowej lub administracyjnej zwaloryzowanej kaucji.