W Unii zostaną ujednolicone przepisy wskazujące prawo właściwe dla spadkobrania. O właściwości prawa spadkowego nie będzie już decydowało położenie majątku. Europejski certyfikat spadkowy potwierdzi status spadkodawcy.
Co roku w Unii Europejskiej otwieranych jest 45 tys. międzynarodowych postępowań spadkowych. Wartość przekazywanych w ten sposób spadków można oszacować na ponad 120 mld euro. Przepisy mające zastosowanie do tych spadków są niezwykle skomplikowane i trudne do przewidzenia. Jeśli spadkodawca w chwili śmierci mieszkał w innym państwie członkowskim niż kraj ojczysty, miał konto za granicą lub nieruchomości w różnych krajach, nie do końca jest jasne, według jakich przepisów będzie odbywać się dziedziczenie. Trudno jest też określić, który sąd jest właściwy do orzekania w sprawie dziedziczenia. Taka sytuacja utrudnia przyjęcie spadku przez spadkobierców i rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci.
– Dziś ma miejsce ogromne zróżnicowanie postępowań spadkowych w poszczególnych państwach, a obowiązujące prawo często jest głęboko zakorzenione w tradycjach lokalnych – mówi prof. Edmund Wittbrodt, przewodniczący senackiej Komisji Spraw Unii Europejskiej.
Niespójne prawo
W większości państw członkowskich dziedziczenie oparte jest na konstrukcji sukcesji uniwersalnej, czyli wstąpienia w ogół praw i obowiązków spadkodawcy. Szczegóły dotyczące funkcjonowania tej konstrukcji w poszczególnych państwach przedstawiają się jednak rozmaicie. W niektórych państwach – np. w Polsce, mamy do czynienia z nabyciem spadku następującym z mocy prawa w chwili otwarcia spadku. Spadkobierca może ewentualnie odrzucić spadek w określonym terminie. W innych krajach wymaga się złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku, a jeszcze w innych wydania odpowiedniego orzeczenia. Są jednak również systemy prawne, w których odrzucono konstrukcję sukcesji uniwersalnej.
W większości państw poza dziedziczeniem ustawowym dopuszczalne jest jedynie dziedziczenie oparte na testamencie. Są ustawodawstwa, które dopuszczają umowy o dziedziczenie – np. Austria i Niemcy. W niektórych państwach, na przykład we Francji, prawo zakazuje zawierania umów o zrzeczenie się dziedziczenia.
Tylko niektórym systemom prawnym znany jest system rezerwy. System ten polega na tym, że spadek dzieli się na dwie części: część rozporządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować, oraz rezerwę – przeznaczoną wyłącznie dla uprawnionych. Inne kraje chronią interesy osób bliskich spadkodawcy, posługując się instytucją zachowku. W systemie zachowku ustawodawca ustanawia dla nich roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, wyrażającej się na ogół ułamkiem wartości przewidywanego udziału uprawnionego w spadku. Takie reguły stosuje się w Polsce, Austrii i Niemczech. Są i takie państwa, np. Wielka Brytania, w których spadkodawca korzysta z pełnej swobody testowania.
– Niezwykle istotne jest więc, aby obywatele oraz prawnicy mogli zrozumieć i do pewnego stopnia także wybrać przepisy mające zastosowanie do całości majątku wchodzącego w skład masy spadkowej, bez względu na miejsce jego położenia – uważa Jacques Barrot, unijny komisarz ds. sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa.
Miejsce zamieszkania
Możliwe, że niedługo prawo w Unii zmieni się na lepsze. Komisja Europejska opracowała projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych i dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie utworzenia europejskiego certyfikatu spadkowego.
– Projektowane rozporządzenie ma na celu ujednolicenie w Unii Europejskiej zasad określania prawa właściwego do spadków, określania jurysdykcji oraz wprowadzenie zasady uznawania orzeczeń w państwach członkowskich – tłumaczy prof. Edmund Wittbrodt.
Rozporządzenie nie zmienia więc reguł dziedziczenia w państwie członkowskim. Nie ingeruje też w kształt prawa materialnego. Wskazuje jedynie, w oparciu o jakie przepisy nastąpi przyjęcie i dział spadku.
– Zgodnie z polską ustawą prawem właściwym w sprawach spadkowych jest prawo ojczyste spadkodawcy, zgodnie zaś z przyszłymi przepisami unijnymi – będzie to prawo ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy, chyba że spadkodawca, dokonując rozrządzeń spadkowych, dokona wyboru prawa ojczystego – mówi Eleonora Tubis z kancelarii Kaczor Klimczyk Pucher Wypiór Adwokaci Spółka Partnerska.
Łącznik obywatelstwa stosuje się nie tylko w Polsce. Jest wykorzystywany w prawie prywatnym międzynarodowym Austrii, Czech, Finlandii, Grecji, Hiszpanii, Italii, Litwy, Niemiec, Portugalii, Słowacji, Słowenii, Szwecji i Węgier. W niektórych państwach UE dochodzi do rozczłonkowania statutu spadkowego. Dziedziczenie nieruchomości poddane jest prawu miejsca jej położenia, natomiast dziedziczenie ruchomości – prawu miejsca zamieszkania spadkodawcy w chwili śmierci.
Po wejściu w życie rozporządzenia znaczenie będzie miało jedynie miejsce ostatniego pobytu spadkodawcy.
Certyfikat spadkowy
Ustanowiony zostanie również europejski certyfikat spadkowy.
– Europejski certyfikat spadkowy ma być dokumentem wydawanym przez właściwy organ państwa członkowskiego, potwierdzającym posiadanie statusu spadkobiercy, zapisobiorcy oraz uprawnień wykonawców testamentów i innych zarządców – tłumaczy prof. Edmund Wittbrodt.
Będzie zatem wydawany już po przeprowadzeniu postępowania spadkowego w jednym państwie członkowskim lub przynajmniej w momencie, gdy fakty i uprawnienia w nim potwierdzone zostały już stwierdzone w postępowaniu. Celem tego dokumentu jest potwierdzenie w sposób urzędowy uprawnień spadkowych.
Różnice w dziedziczeniu
Austria i Niemcy możliwe umowy o dziedziczenie
Francja zakaz zawierania umów o zrzeczenie się dziedziczenia.
Inne kraje wymaga się złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku, a jeszcze w innych wydania odpowiedniego orzeczenia.