Każdy może skarżyć do Trybunału w Luksemburgu akty prawa unijnego naruszające jego prawa. Indywidualne skargi obywateli nie mogą dotyczyć ustaw i rozporządzeń krajowych. W sprawach imigracyjnych sądy krajowe mogą się zwracać bezpośrednio do Trybunału.
– Dzięki traktatowi lizbońskiemu obywatele otrzymali szersze prawo do skarżenia aktów prawa unijnego bezpośrednio do Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu – mówi prof. Anna Wyrozumska z Uniwersytetu Łódzkiego. O prawdziwej rewolucji w systemie dochodzenia sprawiedliwości może świadczyć najlepiej sprawa francuskiej firmy połowowej Jégo-Quéré. Trybunał Sprawiedliwości odrzucił skargę, twierdząc, że osoby fizyczne nie mogą wnosić indywidualnych skarg o unieważnienie rozporządzeń unijnych. Chodziło o rozporządzenie, które bezpośrednio wprowadziło zakaz stosowania sieci o małych oczkach przy połowie karpia. Firma Jégo-Quéré poławiała na Atlantyku mniejsze ryby, które przeskakiwały przez sieć. Właścicielka firmy złożyła więc skargę do Trybunału, gdyż wprowadzony zakaz naraził ją na ogromne straty finansowe. Trybunał w 2004 roku skargę oddalił. Teraz pod rządami traktatu lizbońskiego będzie musiał takie indywidualne zarzuty rozpatrzyć.
Sprawa Jégo-Quéré uświadomiła państwom członkowskim, że jednostka nie ma wystarczającej ochrony prawnej przed Trybunałem Sprawiedliwości. Dlatego też artykuł w sprawie skarg indywidualnych zmieniono w traktacie lizbońskim (art. 263 traktatu o funkcjonowaniu UE).
Najpierw sąd krajowy
Według nowego brzmienia art. 263 traktatu każda osoba fizyczna może wnieść skargę na akty, których jest adresatem, lub akty regulacyjne, które dotyczą jej bezpośrednio. Skargę taką można będzie wnosić w terminie dwóch miesięcy od dnia wydania aktu. O dopuszczalności skargi w każdym konkretnym przypadku będzie decydował jednak Trybunał. Katalog spraw, które w formie indywidualnych zarzutów będą trafiać na wokandę, ukształtuje się w drodze orzecznictwa. Prawnicy mają na przykład wątpliwości, czy wcześniej sporna kwestia nie powinna być rozpatrzona przez sąd krajowy.
Doktor Tomasz Tadeusz Koncewicz, adwokat, wskazuje, że jednocześnie dodano (w art. 19 TUE), który stanowi, że państwa członkowskie mają obowiązek zapewnić obywatelom efektywne środki ochrony prawnej w zakresie wyznaczonym przez obowiązujące prawo unijne.
– Podkreśla to rolę sądu krajowego jako podstawowego forum ochrony praw podmiotowych jednostek, przed którym jednostka kwestionuje ważność aktów prawa wspólnotowego – wyjaśnia dr Tomasz Tadeusz Koncewicz.
– Zaś sąd krajowy, w razie wątpliwości, może zawsze zadać pytanie Trybunałowi – dodaje.
– Ta zmiana ma fundamentalne znaczenie, ponieważ z perspektywy bezpośredniego dostępu do sądów luksemburskich jednostka nadal musi udowodnić, że akt unijny ma bezpośredni wpływ na osobę skarżącą, choć nie był skierowany do niej indywidualnie – dodaje dr Koncewicz.
Rozporządzenia i decyzje
Traktat lizboński umożliwia wniesienie skargi kwestionującej legalność nie tylko rozporządzeń, lecz również niektórych dyrektyw – tłumaczy Małgorzata Szwaj, radca prawny z Działu Prawa Konkurencji i Prawa Europejskiego w kancelarii Linklaters.
– To konsekwencja zniesienia wymogu, by zaskarżany akt regulacyjny dotyczył skarżącego indywidualnie.
Osoby fizyczne, a także firmy i osoby prawne, będą mogły wnosić indywidualne skargi do organów kontroli sądowej UE na zaniechanie wydania aktu.
– Traktat lizboński wyłącza jednak z tej procedury część rozporządzeń prawodawczych. Na te ogólne akty obywatel nie może się skarżyć do Trybunału – tłumaczy Cezary Herma, zastępca dyrektora Departamentu Prawa Unii Europejskiej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej.
Zdaniem prawników, skarżyć będzie można natomiast akty prawne o charakterze regulacyjnym, jak np. rozporządzenie wykonawcze Komisji Europejskiej w zakresie zarządzania funduszami strukturalnymi czy Funduszem Spójności. Przepisy te decydują o beneficjentach i obszarach gospodarczych współfinansowanych z funduszy unijnych.
Akty regulacyjne
Problem z interpretacją unijnego przepisu art. 263 polega na tym, że nigdzie w traktacie nie jest wyjaśnione, co oznacza akt regulacyjny. Jeśli przyjmiemy, że pojęcie to zostało zaczerpnięte z języka francuskiego, w którym powstawał traktat, to w systemie prawa francuskiego oznacza ono wszystkie akty powszechnie obowiązujące z wyjątkiem ustaw.
Zdaniem Cezarego Hermy, zastępcy dyrektora Departamentu Prawa Unii Europejskiej UKIE, przyjęcie takiej definicji pojęcia aktów regulacyjnych w systemie prawa UE oznaczałoby więc, że podmioty indywidualne nie będą mogły skarżyć do TS aktów najwyższej rangi wydawanych przez Radę lub wspólnie przez Radę i Parlament.
– Nie będzie też można zaskarżać do TS ustaw krajowych ani rozporządzeń prawodawczych – podkreśla Cezary Herma.
Pytania sądów
Traktat rozszerzył również kompetencje TS o nowe kategorie spraw. Są to problemy z zakresu prawa karnego, sądowego i unijnej współpracy policyjnej.
– W zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych właściwość Trybunału Sprawiedliwości do odpowiedzi na pytania sędziów krajowych ma charakter obligatoryjny, choć stanie się tak po upływie pięcioletniego okresu przejściowego – tłumaczy dr Artur Gruszczak z Centrum Europejskiego Natolin.
Do Trybunału mogą być skarżone metody, jakie stosuje państwo wobec swoich obywateli czy cudzoziemców – mówi dr Artur Gruszczak. Obywatel może np. dojść do wniosku, że informacje przekazywane między organami policji państw członkowskich dotyczące chorób genetycznych, a więc dane tzw. wrażliwe, są niezgodne z prawem unijnym. Skarży więc decyzję do Trybunału, a państwo musi udowodnić, że było to niezbędne np. dla zachowania bezpieczeństwa publicznego, przeciwdziałania terroryzmowi. Czyli broni się, wysuwając argumenty, które Unia uznaje za warunki wyłączające to państwo spod jurysdykcji Trybunału.
Postanowienia przejściowe przewidują jednak, że ta nieograniczona właściwość będzie obowiązywać dopiero pięć lat po wejściu w życie traktatu z Lizbony. Profesor Marek Safjan, który od dwóch miesięcy zasiada w Trybunale w Luksemburgu, wstrzymał się z publiczną interpretacji przepisu, gdyż wkrótce sam będzie musiał rozstrzygać, które akty prawa unijnego trafią na wokandę Trybunału.
7890 wyroków wydał Trybunał Sprawiedliwości w latach 1984–2008