Przepisy Kodeksu cywilnego jasno określają kolejność osób powołanych do dziedziczenia z ustawy. Komu przypadnie spadek zgodnie z tymi zasadami? Co w sytuacji, gdy jest też testament? Jakie czynniki mogą mieć wpływ na krąg spadkobierców? Oto aktualne przepisy i praktyczne przykłady!

Testament przed dziedziczeniem ustawowym

W pierwszej kolejności dziedziczy osoba wskazana przez spadkobiercę w testamencie. To fakt, o którym być może niektórzy zapominają. Dopiero w braku testamentu lub w sytuacji, gdy powołany w ten sposób spadkobierca nie chce lub nie może być spadkobiercą, dochodzi do dziedziczenia z ustawy.

Przykład

Pani Eliza sporządziła u notariusza testament, w którym do całości spadku powołała swojego męża. Niestety oboje zmarli jednocześnie wskutek wypadku samochodowego. W tej sytuacji spadek przypadnie spadkobiercom ustawowym, ponieważ jedyny spadkobierca testamentowy nie dożył chwili otwarcia spadku.

Małżonek i dzieci pierwsi do spadku z ustawy

Jeżeli spadkodawca nie sporządził ważnego testamentu, to „od razu” następuje dziedziczenie ustawowe. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Przykład

Pan Ludwik nie sporządził testamentu. Po jego śmierci spadek otrzymają żona i syn. Dziedziczą oni w częściach równych, a zatem każde z nich będzie uprawnione do połowy spadku.

Przykład

Pan Jan również nie zostawił ważnego testamentu. W chwili śmierci żyje jego żona i cztery córki. W takiej sytuacji żona odziedziczy 1/4, zaś każda z córek po 3/16 całości spadku.

Ważne

Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadnie jego dzieciom w częściach równych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, czyli wnuków i prawnuków spadkodawcy.

Przykład

Po pani Zofii do spadku z ustawy w pierwszej kolejności powołani byliby mąż Antoni, syn Michał i córka Diana. Pan Michał nie dożył otwarcia spadku, jednak żyje jego syn Szymon. W tym przypadku mąż Antoni otrzyma 1/3 całości spadku, córka Diana również 1/3. Pozostała 1/3 część spadku przypadnie wnukowi Szymonowi.

Niegodność dziedziczenia po zmianach. Jak wpływa na krąg spadkobierców?

Warto pamiętać, iż podobnie jest w sytuacji uznania przez sąd spadkobiercy niegodnym dziedziczenia. Spadkobierca niegodny jest bowiem traktowany jakby nie dożył otwarcia spadku (jego część może przypaść dzieciom czy wnukom). Ma zatem wpływ na krąg spadkobierców.

Przykład

Po pani Agacie z ustawy powinien dziedziczyć mąż Józef oraz syn Karol. Pan Karol został uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Ma jednak dwoje dzieci. W tej zatem sytuacji spadek przypadnie mężowi pani Agaty i jej wnukom.

Warto pamiętać, iż w listopadzie 2023 r. weszły w życie zmiany w prawie spadkowym, które poszerzają możliwości uznania spadkobiercy niegodnym dziedziczenia o dwie nowe przesłanki: uporczywego uchylania się od orzeczonego obowiązku alimentacyjnego i uporczywego uchylania się od obowiązku pieczy nad spadkodawcą.

Aktualnie spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

  • dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
  • podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
  • umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
  • uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
  • uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.

Kto dziedziczy, gdy nie ma dzieci?

Małżeństwa bezdzietne często zastanawiają się kto w pierwszej kolejności ma szansę na spadek. Otóż po osobie bezdzietnej spadek z ustawy odziedziczy małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku.

Przykład

Pani Aneta nie ma dzieci. W chwili jej śmierci żyje mąż Paweł i rodzice. Jeśli pani Aneta, nie powołała skutecznie spadkobierców testamentowych, to do spadku z ustawy będą mieli prawo: mąż Paweł (1/2) oraz jego teściowie (każde po ¼) całości spadku.

Podsumowanie

Pamiętajmy, iż są to jedynie najważniejsze zasady. W przypadku dziedziczenia testamentowego w grę wchodzi też uprawnienie określonych bliskich spadkodawcy do zachowku. Ustalenie jednak kręgu spadkobierców ustawowych jest jednak często pierwszym krokiem do załatwienia niezbędnych formalności.