Subskrybuj nas na Youtube
Czy można pozbawić zachowku najbliższego, który uchyla się od wypełniania obowiązków rodzinnych? Co zrobić, by wydziedziczenie było skuteczne? Czym wydziedziczenie różni się od niegodności dziedziczenia? Oto najważniejsze przepisy.
Wydziedziczenie, czyli pozbawienie zachowku
Wydziedziczenie jest jedną z najważniejszych instytucji prawa spadkowego, która polega tak naprawdę na pozbawieniu osoby uprawnionej zachowku. Pamiętajmy, iż zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Przykład
Pani Janina w testamencie do całości spadku powołała swojego drugiego męża, pomijając córkę z pierwszego małżeństwa. W tym przypadku córka będzie mogła dochodzić zapłaty zachowku.
Zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego jaki przypadałby osobie uprawnionej w przypadku dziedziczenia z ustawy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi dwie trzecie wartości takiego udziału.
W sytuacji, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku np. w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny czy w postaci powołania do spadku, to przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Ważne
W określonych sytuacjach spadkodawca może jednak pozbawić najbliższego krewnego przysługującego mu zachowku, czyli go wydziedziczyć. Spadkodawca może wydziedziczyć w testamencie zstępnych, małżonka czy rodzica. Nie można tego zrobić w innej formie. Co istotne, wydziedziczenie nie dotyczy innych członków rodziny.
Kiedy wydziedziczenie jest skuteczne?
Istnieją ściśle określone przyczyny wydziedziczenia. Aby było ono skuteczne, wskazana przez spadkodawcę przyczyna musi istnieć w rzeczywistości i wynikać z treści testamentu.
Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Co do zasady spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Do zachowku będą uprawnieni zstępni wydziedziczonego zstępnego.
W orzecznictwie podkreśla się, iż skuteczność wydziedziczenia każdorazowo podlega samodzielnemu badaniu m.in. w postępowaniu o zachowek.
„Zasadniczo uprawnienie do zachowku jest osłabione przez uprawnienie spadkodawcy do wydziedziczenia. Podobnie jak samo uprawnienie do zachowku ,możność wydziedziczenia uprawnionych należnego zachowku opiera się zwłaszcza na przesłankach rodzinnych. Tak wiec bliski stosunek rodzinny jest źródłem zachowku, naruszenie tego stosunku, zlekceważenie ważnych obowiązków rodzinnych ,nadto inne wypadki postępowania niemoralnego przewidziane w prawie spadkowym stanowią przesłanki wydziedziczenia. Podkreśla się ,że niemała swoboda spadkodawcy , znajdująca wyraz w możności wydziedziczenia ,powinna podlegać ograniczeniu. Tak więc uprawnieni mogą zostać pozbawieni prawa do zachowku w następstwie wydziedziczenia dokonanego przez spadkodawcę w testamencie z przyczyn określonych w art. 1008 pkt 1-3 k.c. Oczywistym jest, że wyrażona przez spadkodawcę w testamencie wola pozbawienia uprawnionego należnego mu zachowku nie zawsze jednak odniesie zamierzony skutek. Wydziedziczenie może zostać dokonane skutecznie jedynie w ważnym testamencie. Tak samo ocenić należy wydziedziczenie dokonane z przyczyny nieprzewidzianej przez ustawodawcę, bądź też zdziałane w testamencie w sposób uniemożliwiający zidentyfikowanie przyczyny wydziedziczenia (art. 1009k.c.). Bezskuteczne jest również wydziedziczenie, jeżeli okaże się, że uzasadniająca je przyczyna w rzeczywistości nie istnieje albo że spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku (art. 1010 k.c.). Skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez spadkodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia. Stanowisko takie prezentowane jest konsekwentnie w orzecznictwie ,aprobuje je także doktryna” – przypomniał Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 5 września 2013 r. ( I ACa 304/13).
Kiedy spadkobierca uporczywie nie dopełnia obowiązków rodzinnych?
W przypadku wydziedziczenia z powodu niewypełniania obowiązków rodzinnych mamy do czynienia z uporczywością, a zatem nie mogą to być działania jednorazowe. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, iż uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zakłada z jednej strony długotrwałość, ciągłość nagannego postępowania lub powtarzalność czynności składających się na to postępowania, a z drugiej - także umyślność tego postępowania (złą wolę po stronie osoby naruszającej obowiązki rodzinne) (zob. wyrok SN z 23 marca 2018 r. , sygn. I CSK 424/17).
Przykład
„Jeśli - co w praktyce częste - ktoś zrywa kontakty z rodziną, nie może później wydziedziczyć z powodu braku więzów. Zgodnie z zasadą nemo turpitudinem suam allegans auditur, ten kto zawinił zerwanie więzów rodzinnych, nie może ze swej niegodziwości wywodzić korzystnych dla siebie skutków prawnych. W szczególności niewykonywanie obowiązków rodzinnych nie będzie miało miejsca w sytuacji uchylania się spadkodawcy od przyjęcia zaoferowanej pomocy, a także w braku jego koniecznej współpracy lub przy odmowie przyjmowania pomocy” – uznał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 kwietnia 2018 r. (I ACa 1095/17).
Przykład
„W ocenie Sądu relacja pomiędzy powódką, a jej matką uzasadnia i tłumaczy decyzję (…) o sporządzeniu testamentu, w którym do spadku powołała wyłącznie syna. W żadnym jednak razie nie mogłyby być podstawą wydziedziczenia. Obowiązki rodzinne o których mowa w art. 1008 kc wobec spadkodawcy należy rozumieć w sposób szeroki, są to bowiem zarówno obowiązki alimentacyjne, jak i opieka nad spadkodawcą, która jest niezbędna ze względu na stan zdrowia lub wiek. Nie może bowiem budzić wątpliwości, iż w świetle powszechnie akceptowanego systemu wartości moralnych obowiązkiem dorosłego dziecka jest zapewnienie rodzicom godnej starości, w tym pomoc w przypadku choroby lub niedołężności. Przez pojęcie obowiązków rodzinnych należy także rozumieć kontakty rodzinne i podtrzymywanie więzi, zaś ich brak świadczy o niedopełnianiu tych obowiązków. Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, będącym podstawą wydziedziczenia w rozumieniu art. 1008 pkt 1 i 3 k.c. jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy lub postepowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, co oznacza, że zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2019 r., sygn. akt I ACa 211/19). Przeprowadzone postępowanie dowodowe w sposób jasny wykazało, iż zachowanie powódki wobec testatorki było poprawne. Powódka wspierała matkę finansowo, odwiedzała, a przed wszystkim przez całe życie była jej posłuszna. Wyjazd do pracy za granicę spowodowany był trudnościami w znalezieniu pracy w kraju. Powódka nie opuściła domu rodzinnego, nigdy nie zaniedbała matki, interesowała się jej potrzebami i zachowała więź z matką” – stwierdził przykładowo Sąd Rejonowy w Pleszewie w wyroku z 28 czerwca 2024 r.
Czym różni się wydziedziczenie od niegodności dziedziczenia?
Takie pytanie może pojawić się w kontekście ostatnich zmian w prawie spadkowym. Nowelizacja Kodeksu cywilnego z 15 listopada 2023 r. dodała dwie nowe przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Po zmianach spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego m.in. gdy:
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Podstawowa różnica polega na tym, iż o wydziedziczeniu decyduje sam spadkodawca w testamencie. Do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia dochodzi już po śmierci spadkodawcy, a z takim roszczeniem może wstąpić osoba mająca w tym interes.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (j. t. Dz. U. z 2024 r., poz. 1061; ost. zm. Dz. U. z 2024 r., poz. 1237)
