Uchwalona w 1962 roku w okresie tzw. realnego socjalizmu ustawa o obywatelstwie nie tylko nie odpowiada oczekiwaniom rozsianych po świecie rodaków, ale stanowi też istotne naruszenie nabytych przez nich wcześniej - wraz z otrzymaniem obywatelstwa polskiego - praw.

Uchwalenie Karty Polaka - ustawa z 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (Dz.U. nr 180, poz. 1280) nie rozwiązuje wszystkich problemów związanych z zobowiązaniami Polski wobec rodaków rozsianych po świecie. Konstytucja RP w preambule stwierdza między innymi „[...] zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku [...] pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane [...] ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej [...]”.

Jakie obywatelstwo potrzebne

Nasz ustawodawca nie wyciągnął jednak z tej konstatacji dotyczącej historii żadnych wniosków odnoszących się do regulacji obywatelstwa i określenia sposobu jego przywrócenia wszystkim, którzy je utracili w związku ze skomplikowanymi wydarzeniami historycznymi. Ustawodawca również nie zareagował na zmiany, jakie po 1989 roku dokonały się w stosunku tych osób do państwa polskiego.

Obecnie naturalizacja jest - wobec ograniczenia repatriacji - praktycznie jedynym sposobem służącym powrotowi do obywatelstwa polskiego osób, które je z różnych przyczyn natury historycznej utraciły.

Osoby pokrzywdzone

Przepisy o obywatelstwie powinny uregulować sytuację prawną następujących kategorii osób:

1. Obywatele polscy, którzy na skutek działań wojennych podczas II wojny światowej opuścili terytorium RP i nie zdecydowali się na powrót do PRL i z czasem zrezygnowali z obywatelstwa polskiego lub je utracili na skutek regulacji prawnych przyjmowanych w PRL i obowiązujących do dzisiaj. (art. 19 ustawy o obywatelstwie z 1962 roku stanowi, że osoby, które nabyły obywatelstwo polskie na podstawie ustawy z 1920 roku o obywatelstwie Państwa Polskiego nie są obywatelami polskimi, jeżeli posiadają obywatelstwo państwa obcego i zamieszkują za granicą.) Do kategorii tej należy zaliczyć także dzieci tych obywateli, które nabyły obywatelstwo polskie przez urodzenie, ale nie posiadają na to żadnego dokumentu.

2. Dzieci obywateli polskich, które w czasie wojny utraciły rodziców i w czasie wojny lub tuż po wojnie znalazły się za granicą; nabyły one obywatelstwo polskie przez urodzenie, ale nie posiadają na to żadnego dokumentu.

3. Obywatele polscy, którzy nielegalnie opuścili terytorium PRL i z czasem zrezygnowali z obywatelstwa polskiego; do kategorii tej należy zaliczyć także dzieci tych obywateli, które nabyły obywatelstwo polskie przez urodzenie, ale nie posiadają na to dokumentu lub też w imieniu których rodzice zrzekli się obywatelstwa polskiego.

4. Osoby pozbawione obywatelstwa polskiego w związku z emigracją do innego kraju; należy tu podać jako przykład uchwałę Rady Państwa nr 5/58 z 23 stycznia 1958 r. w sprawie zezwolenia na zmianę obywatelstwa polskiego osobom wyjeżdżającym na stały pobyt do Izraela.

Osoby należące do ww. kategorii posiadały kiedyś obywatelstwo polskie i nabyły prawa obywatela. Nie powinny być więc przez RP traktowane jak cudzoziemcy lub osoby o nieustalonym obywatelstwie.

Nie tylko sentyment

Podobna jest sytuacja osób, które mogły nabyć obywatelstwo w ułatwiony sposób na podstawie przepisów obowiązujących w PRL (naturalizacja uproszczona dotycząca małżonków obywateli polskich, opcja dzieci, których jeden z rodziców był obywatelem polskim), ale z różnych przyczyn nie uczyniły tego.

Osoby należące do wymienionych tu grup po zmianach ustrojowych dokonanych po 1989 roku prowadzących do jakościowej zmiany charakteru Państwa Polskiego i po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności wyrażają obecnie wolę nabycia obywatelstwa polskiego. Dzieje się to z różnych przyczyn i można je tu tylko przykładowo wymienić:

• przyczyny sentymentalne (zainteresowane osoby chcą wrócić na stałe i umrzeć w Polsce),
• przyczyny rodzinne (zainteresowane osoby chcą połączyć się na stałe z bliższą lub dalszą rodziną,
• przyczyny edukacyjne - zainteresowane osoby chcą podjąć w Polsce naukę (studia),
• przyczyny ekonomiczne - zainteresowane osoby uważają, że mogą wracając do Polski uzyskać lepsze warunku bytowe czy dla prowadzenia działalności gospodarczej, albo nabyć bez ograniczeń nieruchomości.

Nie bez znaczenia jest tu akcesja RP do UE i otwierające się w związku z tym przed obywatelami polskimi możliwości.

Dla wszystkich tych osób głęboko krzywdzące jest potraktowanie ich na równi z cudzoziemcami w procedurze ubiegania się o obywatelstwo polskie. Zwrócić należy przy tym uwagę na wymóg przebywania na terytorium RP (pięć lat) mający udowodnić związki danej osoby z Polską oraz długi - przeciętnie dwuletni okres rozpatrywania wniosku o naturalizację.

Ustawa o obywatelstwie z 2000 roku nie została uchwalona, ale jej projekt rozbudził jednak nadzieje wielu emigrantów na przywrócenie im obywatelstwa polskiego. Odpowiednie regulacje - uwzględniające problemy niektórych z wyżej wymienionych kategorii osób - zawierał jej rozdział 8 (art. 27 - 31) znacznie upraszczający całą procedurę i sprowadzającą ją do złożenia przed konsulem oświadczenia o woli powrotu do obywatelstwa polskiego lub do złożenia stosownego wniosku wojewodzie. Warto teraz powrócić do tych rozwiązań.

1055osób nabyło obywatelstwo polskie w 2006 roku

1320osób nabyło obywatelstwo do 26 listopada 2007 roku

PRZESŁANKI DO UZYSKANIA OBYWATELSTWA POLSKIEGO

• Jedno z rodziców posiada obywatelstwo polskie
• Posiadanie prawa stałego pobytu na terytorium RP co najmniej pięć lat
• Nieposiadanie żadnego obywatelstwa, a zamieszkiwanie w Polsce ponad 5 lat
• Trzy lata w związku małżeńskim z obywatelem polskim
• Jeżeli jako dziecko miało się obywatelstwo polskie, które później się utraciło, np. z powodu emigracji rodziców
• Jeżeli miało się obywatelstwo, a wskutek małżeństwa z obcokrajowcem utraciło się je kiedyś
• Dziecko znalezione na terytorium RP, którego rodzice nie są znani
• Zamieszkiwanie w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się

Ł.K.

BOGUSŁAW BANASZAK

profesor, konstytucjonalista, przewodniczący Rady Legislacyjnej przy prezesie Rady Ministrów