Od 16 maja obowiązuje nowa ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe. Dzięki niej możemy w łatwy sposób rozstrzygnąć, jakie prawo znajdzie zastosowanie, gdy Polka zawrze związek małżeński z cudzoziemcem lub gdy Polak na stałe mieszkający w Niemczech spisze testament.

Decyduje obywatelstwo

Zgodnie z ustawą podstawowym kryterium decydującym o wyborze porządku prawnego jest obywatelstwo. Odgrywa ono decydującą rolę w wyborze regulacji właściwych w sprawach z zakresu prawa osobowego, stosunków rodzinnych i spraw spadkowych. Oznacza to, że w sytuacji gdy np. Polak pozostawił testament i nie wskazał w nim prawa innego państwa, to o ważności testamentu i o dziedziczeniu po nim będzie decydowało prawo polskie. Prawo prywatne międzynarodowe pozostawia jednak spadkodawcy możliwość wyboru prawa właściwego w sprawach spadkowych. Może on zatem wskazać w testamencie prawo ojczyste, prawo miejsca zamieszkania albo zwykłego pobytu z chwili sporządzenia testamentu lub momentu śmierci.
Prawem ojczystym danej osoby fizycznej jest prawo państwa, którego jest ona obywatelem. Ustawa nie definiuje natomiast ani miejsca zamieszkania, ani miejsca zwykłego pobytu. Przyjmuje się jednak, że miejsce zwykłego pobytu zakłada słabsze powiązanie osoby z określonym państwem niż miejsce zamieszkania. Z powyższego wynika, że w sytuacji gdy Polak w chwili spisywania testamentu zamieszkiwał na stałe w Niemczech, to może wskazać prawo niemieckie jako prawo właściwe dla spadku po nim.
Podobny mechanizm jak przy spadkach będzie obowiązywał przy rozstrzyganiu, jakie prawo jest właściwe do określenia stosunków osobistych między małżonkami. W pierwszej kolejności będą one podlegać ich wspólnemu prawu ojczystemu. Jeżeli takiego nie ma (co ma miejsce, gdy każdy z małżonków jest obywatelem innego państwa), to zastosowanie będzie miało prawo państwa, w którym oboje mają miejsce zamieszkania, a jeżeli i tego nie będzie można ustalić – miejsce zwykłego pobytu. Ustawa jednak, podobnie jak przy spadkach, dopuszcza możliwość dokonania przez małżonków wyboru prawa dla swych stosunków majątkowych. Natomiast jeżeli chodzi o rozwody i separacje prawem właściwym będzie wspólne prawo ojczyste małżonków. W sytuacji gdy tak wyznaczone prawo nie będzie przewidywało możliwości rozwodu lub separacji, to znajdzie zastosowanie prawo polskie.
Prawo prywatne międzynarodowe rozstrzyga także kwestie związane z wyborem właściwego prawa rzeczowego. Wskazuje, że decydujące znaczenie ma miejsce położenia przedmiotu praw rzeczowych. Tak więc w sytuacji gdy np. nieruchomość, o którą toczą spór Polak z Francuzem, położona jest w Niemczech, to właściwe będzie prawo niemieckie.

Ustawowe odesłania

Należy jednak pamiętać, że nowe prawo prywatne międzynarodowe nie we wszystkich przypadkach rozstrzyga o prawie właściwym dla danego stosunku prawnego. Polska bowiem jest członkiem Unii Europejskiej, a także sygnatariuszem wielu umów międzynarodowych. Dlatego też w wielu miejscach polskie prawo odsyła do prawa europejskiego i umów międzynarodowych.
I tak w przypadku zawierania umów przez polskich obywateli z obywatelami innych państw polska ustawa odsyła do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (tzw. Rzym I). Artykuł 3 rozporządzenia rozstrzyga, że umowa podlega prawu wybranemu przez strony, jeżeli zostało to wyraźnie zapisane w umowie lub w sposób jednoznaczny wynika z jej postanowień lub okoliczności sprawy. Natomiast gdy strony umowy nie dokonały wyboru prawa właściwego, to prawem właściwym jest prawo państwa, w którym strona wykonująca świadczenie ma miejsce zwykłego pobytu.

Rozporządzenia unijne

Prawo prywatne międzynarodowe zawiera odesłanie także do rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (tzw. Rzym II). Znajduje ono zastosowanie do zobowiązań pozaumownych w sprawach cywilnych i handlowych. Należy je stosować w przypadku powstania szkody będącej m.in. następstwem czynu niedozwolonego czy bezpodstawnego wzbogacenia.
Rozporządzenie Rzym II rozstrzyga, że prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda. Nie ma tutaj znaczenia, gdzie miało miejsce zdarzenie powodujące szkodę albo gdzie występują skutki pośrednie tego zdarzenia. Tak więc w sytuacji gdy Polak zostanie pobity na wakacjach w Hiszpanii, ale dopiero po powrocie do kraju ujawnią się skutki tego czynu będące podstawą do żądania odszkodowania, to właściwe będzie prawo polskie. Od tej ogólnej zasady są jednak wyjątki. Jeden z nich dotyczy sytuacji, w której sprawca i poszkodowany w chwili powstania szkody przebywają w tym samym państwie (mają to samo miejsce zwykłego pobytu). Wówczas stosuje się prawo tego państwa.
Na tych dwóch przykładach widać wyraźnie, że nie zawsze nasza ustawa będzie miała decydujące znaczenie przy rozstrzyganiu, prawo którego państwa jest właściwe do określenia danych stosunków prawnych. Częścią naszego porządku prawnego są bowiem nie tylko akty uchwalane przez polski parlament, ale także akty unijne oraz umowy międzynarodowe, które Polska podpisała. Co więcej, często to właśnie one będą miały pierwszeństwo w stosowaniu przed naszym prawem prywatnym międzynarodowym.
Podstawa prawna
Ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. nr 80, poz. 432)