Stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym może nastąpić na rzecz innych spadkobierców niż ci, którzy zostali wskazani we wniosku, a także na innej podstawie powołania.
TEZA
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana ustawowym obowiązkiem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym stanie faktycznym.
STAN FAKTYCZNY
Wnioskodawczyni B. G. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po J. P., zmarłym w 1998 r. Wskazała, że spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu ani spadkobierców ustawowych. Jednocześnie z treści wniosku wynikało, że w skład spadku wchodzi udział w wysokości 3/6 części współwłasności gospodarstwa rolnego. Wnioskodawczyni wskazała, że jest siostrą zmarłej żony spadkodawcy.
Sąd rejonowy stwierdził, że spadek po J. P. nabył Skarb Państwa. Spadkodawca nie sporządził testamentu, natomiast nie udało się ustalić, aby pozostawił po sobie spadkobierców ustawowych. Sąd wskazał, że zgodnie z art. 670 kodeksu postępowania cywilnego w postępowaniu sądowym sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, a w szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament.
J. P. nie pozostawił jednak testamentu, a zatem zastosowanie miało dziedziczenie ustawowe. Sąd podjął próby ustalenia ewentualnych spadkobierców po zmarłym, jednakże okazały się one nieskuteczne. Dokonał ogłoszenia o toczącym się postępowaniu, wzywając wszystkich spadkobierców po zmarłym, aby zgłosili się i udowodnili nabycie spadku. Nie budziło przy tym wątpliwości, że ani wnioskodawczyni B. G., ani też osoby przez nią wskazane jako spadkobiercy zmarłej żony spadkodawcy nie należą do kręgu ustawowych spadkobierców po J. P.
Postanowienie zaskarżyła wnioskodawczyni. Wskazała, że zaistniały nowe okoliczności, które nie były znane sądowi, w związku z czym nie mogły być uwzględnione w procesie rozpoznania sprawy, a które mają istotny wpływ na jej rozstrzygnięcie. A mianowicie zgłosił się syn zmarłego.
UZASADNIENIE
Sąd okręgowy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Wskazał, że dopiero w treści apelacji wnioskodawczyni B. G. podała, że spadkodawca miał syna. W toku rozprawy apelacyjnej mężczyzna ten oświadczył, że J. P. to jego ojciec.
Sąd podkreślił, że art. 670 k.p.c. nakazuje badanie z urzędu, kto jest spadkobiercą. Przepis określa zakres kognicji sądu spadku w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, a wskazane w nim obowiązki sąd realizuje niezależnie od treści złożonego wniosku. Ma to znaczenie z punktu widzenia stwierdzenia nabycia spadku, które może nastąpić na rzecz innych spadkobierców, niż zostali wskazani we wniosku, a także na innej podstawie powołania.
W postępowaniu tym rola sądu jest determinowana ustawowym obowiązkiem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym stanie faktycznym. Nie wyłącza to ogólnych przepisów dotyczących postępowania dowodowego i nie zwalnia zainteresowanych z obowiązku udowodnienia twierdzeń, z których wywodzą korzystne dla siebie skutki prawne, ani nie nakłada na sądy orzekające obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu.
Chodzi o zbadanie z urzędu, stosownie do treści zebranego materiału dowodowego, kto jest spadkobiercą. Jeżeli sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są wystarczające dla wypełnienia obowiązku sądu spadkowego, może nałożyć na uczestnika określone obowiązki dowodowe, egzekwować ich wykonanie i ewentualnie zastosować konsekwencje procesowe ich niewykonania.
Przede wszystkim sąd obowiązany jest określić konieczny zakres okoliczności podlegających badaniu w stanie faktycznym sprawy. Jeżeli przedmiotem dziedziczenia jest gospodarstwo rolne, dla ustalenia kręgu uprawnionych spadkobierców konieczne jest określenie przesłanek, które właściwa norma prawa materialnego uznaje za warunki dziedziczenia gospodarstwa.
Postanowienie Sądu Okręgowego w Łomży z 5 lutego 2015 r., sygn. akt I Ca 11/15.
Obowiązki dowodowe sądu
W razie uznania, że przedstawione dowody nie dają podstawy do właściwego określenia kręgu spadkobierców, sąd może nałożyć na uczestników określone obowiązki dowodowe i egzekwować ich wykonanie przez zastosowanie właściwych konsekwencji procesowych. Nie oznacza to, że sąd powinien zastąpić uczestników w udowodnieniu okoliczności istotnych dla wykazania ich praw, ponieważ art. 670 k.p.c. nie wyłącza ani nie zastępuje przepisów regulujących postępowanie dowodowe (postanowienie SN z 27 lutego 2013 r., sygn. akt IV CSK 380/12)
KOMENTARZ EKSPERTA
Krąg spadkobierców

Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku jest postępowaniem, w którym sąd działa z urzędu. Polega to m.in. na tym, że nie jest on związany stanowiskami stron i ich wnioskami, lecz może sam wykazać inicjatywę dowodową i podejmować działania mające na celu ustalenie ewentualnych spadkobierców po zmarłym. Sąd spadku z urzędu bada, kto jest spadkobiercą. Wydaje rozstrzygnięcie w oparciu o materiał dowodowy zebrany w sprawie, normy prawa materialnego mające zastosowanie w danym stanie faktycznym. W takiej sytuacji może wydać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na rzecz innych spadkobierców niż wskazani we wniosku, a także na innej podstawie powołania do spadku niż wskazywana przez strony. Niezależnie, na jakim etapie postępowania ujawni się rzekomy spadkobierca, sąd ma obowiązek ustalić, czy dana osoba jest spadkobiercą. Jego ujawnienie na etapie postępowania apelacyjnego spowodowało uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Oczywiście działanie sądu z urzędu nie zwalnia zupełnie stron z inicjatywy dowodowej. Jednak sąd ma czuwać nad prawidłowością postępowania i ustaleniem prawidłowego kręgu spadkobierców.