Kościelne osoby prawne, takie jak parafie, zakony, stowarzyszenia publiczne czy wyższe seminaria duchowne, nie mogą bez zezwolenia władzy kościelnej dokonywać transakcji, które uszczuplą ich majątek. Do tego typu czynności prawnych, nazywanych w prawie kanonicznym alienacjami, należy m.in. sprzedaż nieruchomości, ustanowienie na niej służebności lub hipoteki, zastaw majtku pod zabezpieczenie kredytu. Kodeks prawa kanonicznego nakazuje, aby przepisy o alienacji były stosowane do wszystkich transakcji, które mogą pogorszyć sytuację majątkową osoby prawnej.
Dwa systemy prawne
Chociaż prawo kanoniczne nie należy do źródeł prawa, to zgodnie z art. 5 konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską Kościół katolicki ma zapewnioną swobodę wykonywania jurysdykcji oraz zarządzania i administrowania swoimi sprawami na podstawie prawa kanonicznego.
Dlatego też notariusz sporządzający umowę sprzedaży nieruchomości należącej na przykład do ordynariatu polowego czy administratury apostolskiej musi zachowywać nie tylko przepisy prawa polskiego, lecz także przepisy prawa kanonicznego. W uchwale z 19 grudnia 2008 roku (sygn. akt III CZP 122/08) Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że sprzedaż nieruchomości przez kościelną osobę prawną bez wymaganego w prawie kanonicznym zezwolenia stanowi czynność prawną niezupełną. W razie potwierdzenia staje się niewadliwą i w pełni skuteczną, a w razie odmowy potwierdzenia – bezwzględnie nieważną.
Zgoda Stolicy Apostolskiej
20 lutego 2007 r. wszedł w życie dekret wydany przez Konferencję Episkopatu, określający sumę minimalną oraz maksymalną alienacji, przy której potrzebna jest zgoda właściwego organu Kościoła. Suma minimalna została określona na kwotę 100 tys. euro, a maksymalna – na 1 mln euro. Alienacja dokonywana przez jakąkolwiek kościelną osobę prawną publiczną, której wartość nie przekracza sumy najniższej, nie wymaga żadnej dodatkowej zgody i może być dokonana przez prawnego reprezentanta danej osoby prawnej (na przykład proboszcza w parafii).
Z kolei w przypadku alienacji dóbr, których wartość mieści się między sumą najniższą a najwyższą, biskup diecezjalny do podjęcia takiej decyzji musi uzyskać zgodę dwóch ciał kolegialnych: kolegium konsultorów swojej diecezji i jej rady ds. ekonomicznych. W każdym przypadku, gdy suma alienacji przekracza najwyższą sumę, dodatkowo wymagana jest pisemna zgoda Stolicy Apostolskiej. Wniosek o taką zgodę musi zawierać umotywowaną prośbę biskupa diecezjalnego oraz autentyczny wyciąg z protokołu posiedzenia kolegium konsultorów i posiedzenia rady ds. ekonomicznych, na których udzielono zgody na alienację. Ponadto niezbędne będzie posiadanie wyceny rzeczoznawcy.
PRZYKŁAD

Proboszcz potrzebuje zgody biskupa, żeby zaciągnąć pożyczkę dla parafii

Zawarcie przez proboszcza reprezentującego parafię rzymskokatolicką umowy pożyczki, której kwota jest na tyle duża, że przekracza granice zwyczajnego zarządzania, nie należy do kompetencji proboszcza jako organu parafii. Ważność dokonywanych przez niego w imieniu parafii czynności zależy w takim przypadku od uprzedniego pisemnego upoważnienia biskupa diecezjalnego, a ważność czynności o charakterze alienacji (czyli mogących uszczuplić majątek parafii) – od zezwolenia władz kościelnych.